Ο Othello στα Σκόπια ( περιπέτειες ονομάτων)

 

 

 

Ο Shakespeare γράφει το «Othello , the Moor of Venice» και το ελληνικό κοινό γνωρίζει το «Οθέλλος , ο Μαύρος της Βενετίας» .

Βέβαια ο Οθέλλος δεν είναι ακριβώς ο «Μαύρος» αλλά ο «Moor» δηλαδή φέρει τον προσδιορισμό που η Χριστιανική Δύση χρησιμοποιεί για να ορίσει τους Μουσουλμάνους της ΒΔ Αφρικής ,κυρίως Βερβερικής προέλευσης  που κατέλαβαν την Ιβηρική. Ο όρος έχει δηλαδή μια ευρεία σημασία.

Το μικρό μεταφραστικό ζήτημα προκύπτει από το γεγονός ότι ο όρος «Moor» είναι ετεροκαθορισμός που χρησιμοποιήθηκε για πολλούς αιώνες  και η εκδοχή «Μαύρος» έχει άλλες συνδηλώσεις.

Είναι πιθανό ότι ο όρος «Moor» , να προέρχεται από το ελληνικό «Μαύρος»  μετριάζοντας την μεταφραστική αστοχία, ενώ άλλοι το συνδέουν με μια σύντμηση του όρου «Μαυριτανός» .

Οι Χριστιανοί βλέπουν τους  «Moor» το 711 μχ να εκκινούν την κατάκτηση της Ιβηρικής που ολοκληρώθηκε στην Ανδαλουσία και το 827 μχ  , να κατακτούν την Σικελία. Έκτοτε το όνομα εξαπλώνεται δυτικά έτσι ώστε οι Πορτογάλοι άποικοι, ονομάζουν τους ιθαγενείς της Shri Lanka ως «Ceylon Moors».

Αυτούς που η Δύση ονομάζει «Moor» αυτοαποκαλούνται μέσω των ονομάτων των δυναστειών  τους , άλλοτε Umayyad στην  Ανδαλουσία , ή Zayyanid, ή Fatimid , ή Idrissi κλπ στην Β.Αφρική. Οι  «Moor» δεν αυτοαποκαλούνται «Moor».

Από τον 16^ο μέχρι τον 18^ο  αιώνα η Β. Αφρική ανήκει στην Οθωμανική αυτοκρατορία . Στην ευρύτερη περιοχή που σήμερα καλύπτεται γεωγραφικά από την Fez του Μαρόκο και την Tlemcen της Αλγερίας δημιουργείται ιδιόμορφή κοινωνική συνθήκη.

Ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτών του Οθωμανικού στρατού κάνουν οικογένειες με τους ντόπιους Βερβερίκους πληθυσμούς. Οι νέες οικογένειες διατηρούν πολιτιστικές συνήθειες των Οθωμανών, και ασχολούνται με τους μικρούς αγροτικούς κλήρους έχοντας σχετικά μικρά εισοδήματα.

Διαμορφώνεται στην περιοχή ένας κοινωνικός σχηματισμός με δύο διακριτούς πόλους : οι παλαιοί κάτοικοι με ιστορικές ρίζες στην Ανδαλουσία και τον πολιτισμό της στην Ιβηρική , και οι νέοι με την ταπεινή καταγωγή των Οθωμανών στρατιωτών. Η παλαιοί αποκαλούν τους νέους «Kouloughlis» δηλαδή παιδιά των υπηρετών  ( Kole -oglu) και για να ορίσουν την διάκριση οικειοποιούνται τον όρο του ετεροκαθορισμού και αυτοαποκαλούνται «Moor».

Οι διαδικασίες κοινωνικής πόλωσης και διαχωρισμού προκαλούν  μια διαδικασία οικειοποίησης ενός ονόματος, που αλλάζει λειτουργία :από ετεροκαθορισμός γίνεται αυτοκαθορισμός.

Είναι εντυπωσιακό πως σήμερα, πολλούς αιώνες μετά την εσωτερική ονοματοδοσία,  στην ιστορική Tlemcen ( με μια από τις πιο σημαντικές Εβραϊκές κοινότητες στον Αραβικό χώρο, μεγάλη παρουσία της Γαλλικής αποικιοκρατίας) ο διαχωρισμός «Moor» - «Kouloghlis» λειτουργεί στο κοινωνικό υπέδαφος : δικηγόροι ,μηχανικοί, επιχειρηματίες, καλλιτέχνες επισημαίνουν την Ανδαλουσιάνικη ρίζα  τους «Moor» ενώ μικρομαγαζόατορες,  μικροαγρότες, υπάλληλοι διατηρούν τα πολιτιστικά έθιμα της Οθωμανικής καταγωγής των «Kouloughlis»

Αυτή είναι η περιπέτεια των ονομάτων στις περιόδους μεγάλων αυτοκρατοριών . Ο Οθέλλος είναι υποτιμητικά «Moor» στον Shakespeare, ενώ είναι σημερινοί «Moor» της Tlemcen χρησιμοποιούν τον προσδιορισμό τους με μια δόση υπεροχής.

Σε ένα άλλο άκρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατά την ίδια μακρά περίοδο αιώνων ,οι ονοματοδοσίες δημιουργούν σοβαρότερα προβλήματα : Οι ‘Έλληνες ή Ρωμιοί ή  Γραικοί σταθεροποιούν το όνομα τους, επιλέγοντας το ισχυρότερο «Έλληνες» ,ενώ σε μια περιοχή της αυτοκρατορίες , οι «ντόπιοι» προσπαθούν να σταθεροποιήσουν την ταυτότητα τους μέσω της οικειοποίησης του σημαντικού γεωγραφικού και ιστορικού ονόματος της «Μακεδονίας».

Η  περίπτωση της Tlemcen δείχνει πως  η ονοματοδοσία δεν διαχωρίζει ισότιμα αλλά υποδηλώνει συσχετισμούς ( κοινωνικούς, πολιτιστικούς κλπ)

Είναι φανερό πως το πρόβλημα του όρου «Μακεδονία» δεν είναι η ιδιοκτησία του αλλά η αδυναμία του να ορίσει αυτόν τον συσχετισμό ανισότητας στο φαντασιακό της Ελληνικής πλευράς.

Η ανισοτιμία είναι το ζητούμενο .

Καθώς ο όρος δεν μπορεί να την εγγυηθεί επιστρατεύονται μια σειρά από περιγραφές και αποτιμήσεις :Το Ελληνικό κράτος δεν κινδυνεύει από την «Μακεδονία» ή την «Β. Μακεδονία», η «Β.Μακεδονία» είναι ασταθής και ανομοιογενής .κλπ.

Τελικά ο μοναδικός όρος που εξασφάλιζε την ισορροπία της ανισότητας είναι το FYROM ,ακριβώς γιατί είναι περιγραφικός ,σύνθετος  με πολλαπλές αναγνώσεις και εκφωνήσεις. Ακόμη και στην χειρότερη περίπτωση ( η συμφωνία δεν ψηφίζεται από την Βουλή) η Fyrom θα ενταχθεί στο Νατο με ένα όνομα που εγγυάται την διαφορά και την ανισοτιμία.

Ευρυχωρίες και Εγκλεισμοί ( Ένα θαυμάσιο συνέδριο του ΚΚΕ)

 

 

H κρίση έχει τροφοδοτήσει μια μεγάλη στροφή προς την ιστορία. Το ενδιαφέρον  επικεντρώνεται σε όλες τις περιόδους που σχηματοποιούνται από όρια: «εθνικός διχασμός», «μεσοπόλεμος», «εμφύλιος» κλπ .Θαρρείς πως η ζήτηση ιστορίας υπερβαίνει την παραγωγή της.

Στο κλίμα αυτό το ΚΚΕ οργάνωσε ένα επιστημονικό συνέδριο με θέμα : «Η συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με το εργατικό κίνημα και την κομμουνιστική ιδεολογία από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τον Μεσοπόλεμο» .

Ο μεγάλος αριθμός των παρουσιάσεων, η επεξεργασία και το   εύρος των θεμάτων τελικά διαμόρφωσε ένα πολύ ενδιαφέρον συνέδριο, ανεξάρτητα από τη μεθοδολογία  πολλών εισηγήσεων που είχαν ένα γνωστό κοινό μοτίβο : την εξέταση της λογοτεχνίας με ένα περιοριστικό κριτήριο  «αριστερής τέχνης».

Η ημερίδα είχε δυο παρουσιάσεις με πρωτότυπο πρωτογενές περιεχόμενο.

Ο Λ.Εμπειρίκος αποκαλύπτει μια άγνωστη πτυχή του πρώιμου έργου του πατέρα του, Α.Εμπειρίκου . Πριν την «Υψικάμινο»  ο Εμπειρίκος έχει γράψει ένα ποίημα ύμνο για την ΕΣΣΔ και τον κομμουνισμό. Ο Λ.Ε. σημειώνει πως το ποίημα παρέμεινε σε μια αποθήκη  μέχρι το 2006 και η εξαφάνιση του οδηγούσε την αριστερή λογοτεχνική κριτική σε μάλλον λανθασμένα συμπεράσματα , σε μια «παρεξήγηση».

Ο Λ.Εμπερίκος διαβάζει με οίστρο και συγκίνηση  το ποίημα του πατέρα του και το συνέδριο χειροκροτεί.

Ταυτόχρονα παρουσιάζεται και το κοινωνικό ιστορικό περίγραμμα του Ανδρέα Εμπειρίκου. Γονείς από επιχειρηματικές οικογένειες   προερχόμενες από τόπους του ακμαίου Ελληνισμού του 19^ου αιώνα: Βίεννη, Σύρος, Κριμαία, πολύγλωσσοι και κοσμοπολίτες. Με μια έννοια ο κοσμοπολιτισμός των γονέων σηματοδοτεί τον οικουμενικό , υπερρεαλιστικό  κομμουνισμό του ποιητή Ανδρέα.

Ο γνωστός σκηνοθέτης  Τ.Ψαρράς παρουσιάζει δικά του ευρήματα μιας πολύχρονης έρευνας για τις τελευταίες μέρες του Κ.Καρυωτάκη. Ο Ψαρράς διασταυρώνει νέες πληροφορίες από πρωτογενείς πηγές και συμπεραίνει πως ο Καρυωτάκης αυτοκτονεί μέσα σε ένα προσωπικό κλίμα αδιεξόδου που ορίζεται από την πατρική υπερσυντηρητική προστασία και πίεση και την προσέγγιση του Καρυωτάκη προς τα αριστερά λαϊκά αγροτικά κινήματα της Δ.Ελλάδας. Ο υπερσυντηρητικός δεξιός πατέρας υπερπροστατεύει τον γιό, του εξασφαλίζει διπλό στρατιωτικό μητρώο για να αποφύγει ανεπιθύμητες στρατεύσεις , τον βοηθά στην εσωτερική διαμάχη εντός της δημοσιοϋπαλληλιας  αλλά ταυτόχρονα διεκδικεί έλεγχο στην ζωή του που συχνότατα συνοδεύεται από  το όπιο και την πορνεία.

Ο Εμπειρίκος προσεγγίζει την αριστερά ως μεγάλη οικουμενική σοβιετική ιδέα  καθώς ο ίδιος έχει συμμετέχει  σε ένα  μεγάλο κόσμο της εποχής του , έχοντας όμως το βίωμα ενός ρωμαλέου Ελληνικού Αστισμού με τοπικές αγκυρώσεις στα κέντρα του. Ο Καρυωτάκης προσεγγίζει την αριστερά και τελικά συνθλίβεται από την γειτνίαση (σύμφωνα με τον Ψαρρά)  ενώ βιώνει τα όρια  αλλά και την προστασία ενός κρατικού πελατειακού πλέγματος το οποίο ρυθμίζεται από την οικογενειακή θαλπωρή.

Αναφαίνονται δυο μοτίβα :

Ο Ελληνικός Αστισμός των αρχών του 20^ου αιώνα με τις αγκυρώσεις του σε τόπους ελληνικής ιστορίας, που παράγει την αμφισβήτηση του ( Εμπειρίκος, Ξενάκης, Καστοριάδης κλπ) ως οικουμενική συνθήκη.

Ο  εγκλειστικός βιόκοσμος της προστασίας και του ελέγχου που ορίζεται από τους κρατικούς σχηματισμούς, αυτούς που τελικά συνθλίβουν και παράγουν  την άρνηση τους ως Καρυωτακική μελαγχολία και αυτοκαταστροφή.

Σχεδόν ογδόντα χρόνια μετά από την «Υψικάμινο» και την απόδραση του Καρυωτάκη , η ελληνική συνθήκη είναι εμφανώς χειρότερη.

Ο  τρέχων αστισμός δεν έχει ούτε την ιστορική αγκύρωση σε τόπους, ο δε κοσμοπολιτισμός του εξαντλείται σε γεωγραφικές , σχεδόν τουριστικές αγκυρώσεις χωρίς ιστορικό έρμα, ενώ ο κρατικός εγκλεισμός , το σύνδρομο «προστασία και έλεγχος» παραμένει αλώβητο παράγοντας καρικατούρες «Καρυωτακισμού» με την μορφή ενός αδιέξοδου γογγυσμού.

Στο συνέδριο του ΚΚΕ , ήταν φανερό από τις εισηγήσεις πως στο αδρό σχήμα του  χώρου υπάρχει πάντα ένα μεταφυσικό στοιχείο αισιοδοξίας : αξιωματικά υπάρχει μια τάξη που κάποτε θα επαναστατήσει και ένα λαμπρό μέλλον που «κτίζεται» ( το κτίσιμο εμπεριέχει αφ’ εαυτού δομικά στέρεα υλικά, σχέδιο πολιτικού μηχανικού και ενίοτε άδεια πολεοδομίας) . Δυστυχώς όμως το θαυμάσιο, από κάθε άποψη συνέδριο του, και ειδικά οι εισηγήσεις των Εμπειρίκου , Ψαρρά όταν συσχετίζονται  αφήνουν μια πικρή γεύση ενός ενεστώτος Καρυωτακισμού χωρίς τον οικουμενισμό του Εμπειρίκου.

 

Πηγές

Εισήγηση Λ.Εμπειρίκου

Εισήγηση Τ.Ψαρρά