Νέα ήθη, παλαιά υπεροψία

Είναι προφανές πως η σταδιακή επαναφορά προς την «κανονικότητα» θα συνοδευτεί πιθανότατα από μια σειρά νέων συμπεριφορών, τις οποίες δοκιμάζουμε με εμπεδώνουμε τώρα κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Θα έχουμε μια νέα πρακτική για τον χαιρετισμό με τον περιορισμό  της χειραψίας και του ασπασμού  ,την εκτεταμένη χρήση της μάσκας και  την αποφυγή κάθε περιττής επαφής με αντικείμενα και επιφάνειες . Χαιρετισμός χωρίς επαφή ,μερική απόκρυψη του προσώπου και μια περιοριστική κίνηση στον χώρο και απόσταση από τις επιφάνειες  δεν είναι άγνωστες πρακτικές.

Οι λαοί της άπω Ανατολής , κυρίως στην Ιαπωνία , χαιρετιούνται εγκάρδια μέσω υποκλίσεων , το πρόσωπο που αποκαλύπτεται μόνο μέσω των ματιών είναι το πρόσωπο πολλών γυναικών μουσουλμάνων σήμερα , ενώ η περίτεχνη κινησιολογία των Σαουδαράβων που είναι ικανοί να μην λερώσουν  με ένα ίχνος ούτε να τσαλακώσουν μια κατάλευκη ολόσωμη καλοσιδερωμένη κελεμπία είναι καθημερινότητα για μερικά εκατομμύρια ανθρώπων.  Οι νέες ρουτίνες θα αποκαλύψουν τη σχετικότητα και ιστορικότητα των υφιστάμενων  κοινωνικών μας συμπεριφορών και αναμένεται να εφαρμοστούν εύκολα.

Απλά ο λεγόμενος «Δυτικός κόσμος» θα παραλλάξει  τα τρέχοντα πρωτόκολλα  συμπεριφοράς εμπλουτίζοντας τα με νέα savoir vivre που προέρχονται από άλλους πολιτισμούς .όπως ακριβώς συμβαίνει με την διάχυση των εθνικών  μαγειρικών σε όλο τον κόσμο . Όμως η απώλεια της σωματικής επαφής κατά το χαιρετισμό, η επικέντρωση στα μάτια για την αναγνώριση του άλλου και η υιοθέτηση μιας πιο στακάτης χορογραφίας στην καθημερινή κίνηση είναι απλώς συμπεριφορικά πρωτόκολλα ή ίσως κρύβουν μια βαθύτερη αλλαγή.

Ο Alexander Kojevnikov είναι μια περίπλοκη φιγούρα της Ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και πολιτικής. Γεννημένος στη Ρωσία το 1902 φεύγει στη Γαλλία όπου πολιτογραφείται ως υπήκοος με το όνομα Kojev. Έχει μια έντονη παρουσία ως φιλόσοφος ερμηνευτής του Hegel , επηρεάζει τις πιο ριζοσπαστικές αριστερές τάσεις της Γαλλικής διανόησης  αλλά αργότερα εντάσσεται στη Γαλλική διπλωματία και στο τέλος συμμετέχει, ως τεχνοκράτης, σε ένα στενό πυρήνα στελεχών που τοποθετούν το πρώτο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Με τέτοιο βιογραφικό δεν είναι τυχαίο που ,εκ των υστέρων ανακαλύπτονται απίθανες θεωρίες ακόμη και για πιθανή μακρόβια συμμετοχή του σε κατασκοπευτικά δίκτια της ΕΣΣΔ , πιθανή ψυχική διαταραχή του κλπ.

O Kozev , τη δεκαετία του 30 ,παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας για τον Hegel ,τα οποία εκδίδονται για πρώτη φορά το 1939 αλλά στην τελευταία γαλλική έκδοση την δεκαετία του 60 ενσωματώνει στο βιβλίο μια υποσημείωση αναφερόμενη στις τρέχουσες συγκυρίες . Η υποσημείωση αυτή έκτοτε γίνεται πιο σημαντικά από τα μαθήματα. Ασχολούνται οι Fukuyama,Derrida, Agamben  ( 1) με εκτεταμένες αναφορές και αναλύσεις. 

Στην υποσημείωση αυτή ο Kojev διαβλέπει πως το Σοβιετικό και Κινέζικο σύστημα είναι ήδη ( το 1960!)  παραλλαγές του Αμερικάνικου ( είναι ήδη Αμερικάνοι αλλά πιο φτωχοί, σημειώνει)  και πως η χώρα-σύστημα που διαφέρει ουσιωδώς είναι η Ιαπωνία, η οποία πρόκειται να επιδράσει ουσιαστικά στην Ευρώπη και την ΕΣΣΔ (θα τις "Ιαπωνοποιήσει ")

Η γνωμάτευση του , βέβαια, γίνεται εντός των συμφραζομένων της Χεγκελιανής θεωρίας για το τέλος της Ιστορίας. Αν ( 2)  η Ιστορία κινείται ως άνυσμα με μια κατεύθυνση τότε ο στόχος έχει επιτευχθεί, το τέλος έχει φτάσει. Παρότι οι μαθητές του Kozev διατείνονται πως οι αναφορές του είχαν ειρωνικό χαρακτήρα , ωστόσο μια τόσο καίρια λιτή διάγνωση για το μέλλον των «σοσιαλιστικών χωρών» , πολύ πριν την Περεστρόικα ή την Απομαοποίηση  είναι τουλάχιστον αξιοσημείωτη.

Όμως φαίνεται πως ο κορονοιός πάει να επιβεβαιώσει τον Kojev και για την εκτίμηση του για την πολιτιστική -πνευματική επικράτηση του Ιαπωνικού συστήματος. 

Ο Kojev διατυπώνει την ακόλουθη γνωμάτευση.

Η Ιαπωνία τον μετά τον 15^ο αιώνα για τριακόσια χρόνια  ζει μια μοναδική περίοδο ειρήνης και συνύπαρξης , η οποία επιτρέπει την δημιουργία τελετών που είναι αποκομμένες από τον βιοπορισμό : το θέατρο Νο, οι τελετές τσαγιού, ανθοκομικοί διαγωνισμοί. Η απαγκίστρωση των τελετών αυτών από το άχθος της βιοπάλης τους ενέδωσε υψηλά τυπολατρικά χαρακτηριστικά . Στην ουσία όμως αντανακλούσαν μια στάση αριστοκρατικής υπεροψίας  ( σνομπισμού) την οποίαν επέβαλαν οι αυτοκρατορικές ομάδες: είναι τελετές ανταγωνισμού με στοιχεία ματαιοδοξίας αποκομμένες από τις ζωτικές ανάγκες. Η επιβολή αυτή έφτασε σε παροξυσμικά επίπεδα με την υιοθέτηση  των τελετών τελετουργικής αυτοκτονίας στις οποίες απουσιάζει η έννοια του κινδύνου , του δράματος, της ζωής.

Ισχυρίζεται ο Kozev ,πως αυτός  ο βίος που αναβιώνει τελετές και ρουτίνες με κύριο το στοιχείο της «απόστασης» από τους άλλους , καθώς εκκινεί από την ταξική υπεροψία μιας αυτοκρατορικής φεουδαλικής περιόδου τελικά θα επικρατήσει σε Ευρώπη και Ρωσία.

Από μια άλλη τελείως άλλη σκοπιά ο Kraznahorkai μας εισάγει στο ίδιο πνευματικό περίγραμμα. Στο βιβλίο του « Η Σειόμπο πέρασε από εκεί κάτω» , ο σύγχρονος βίος ορίζεται από αισθητικές συντεταγμένες ενός χώρου με σημεία τη Βενετία, την Αθήνα ( όπου εξελίσσεται η  πιο σπαρακτική σκηνή) τη Γρανάδα το Παρίσι με επίκεντρο όμως το Τόκυο , όπου η θεά Σειόμπο μας αποστομώνει: "Η Σειόμπο είναι η απεσταλμένη που έρχεται και λέει, διότι η Σειόμπο δεν είμαι η επιθυμία για ειρήνη , αλλά η ειρήνη η ίδια, έρχεται και λέει, μη φοβάστε , το σύμπαν της ειρήνης δεν είναι το ουράνιο τόξο της επιθυμίας , το σύμπαν , το πραγματικό σύμπαν : υπάρχει ήδη"

Σε ένα συντελεσμένο ιστορικό τέλος ( 2) , τότε η επαναφορά αναβίωση ή και ενεργή επιβίωση των τελετών μιας ιστορικά χαμένης αριστοκρατίας δεν είναι έκπληξη. «Μη φοβάστε» μας λέει η Ιαπωνική θεά του θεάτρου Νο το «σύμπαν της Ειρήνης υπάρχει ήδη», όλα τα άλλα δεν είναι έκπληξη.

Κατάργηση του σωματικού χαιρετισμού μέσω επαφής, απόκρυψη των προσωπικών συναισθημάτων και χαρακτηριστικών , σωματική κίνηση με προσοχή στην παραμικρή επαφή είναι στοιχεία ενός βίου που προϋπήρχε και διατηρείται περιφερειακά . Όμως αυτός βίος με τα νέα του χαρακτηριστικά  γίνεται πιο τελετουργικός, αλλά δεν είναι νέος . Ο Kojev μας έχει ειδοποιήσει ήδη από τα sixties.  Επειδή στα άλλα έπεσε έγκαιρα μέσα (εξαμερικανισμός των "σοσιαλιστικών χωρών" ) μάλλον πρόκειται να δικαιωθεί με την επερχόμενη "Ιαπωνοποίηση".

Info:

A.Kozev : Introduction to the reading of Hegel

L.Krasznahorkai: H Σειόμπο πέρασε από εκεί κάτω

(1)                   F.Fukuyama. Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος σ.418.J.Derrida Φαντάσματα του Μαρξ σ.94.G.Agamben.The open Man and Animal p 9

(2)                   Η συζήτηση για το τέλος της Ιστορίας γίνεται κάποτε κωμική. Τόσο ο Fukuyama όσο και ο Kojev διατυπώνουν γνωματεύσεις για το τέλος της Ιστορίας αφού όμως ορίσουν το επιστημολογικό πλαίσιο του Χέγκελ. Αν δεν δεχθούμε το Χεγκελιανό σχήμα ( τα Αν είναι κεφαλαίο) περί βέλους της ιστορίας , δεν υπάρχει καμία συζήτηση.  Η συζήτηση περί ορισμού του τέλους γίνεται μόνο ,αν δεχθούμε την βασική επιστημολογική προκείμενη. Εκεί ίσως σφάλει και ο Derrida όπου δεν είναι καθαρό αν ασκεί κριτική στον Hegel  ή τον Fukuyama.( J.Derrida: Φαντάσματα του Μαρξ)

Εντός του Πόνου , πέραν του Φόβου .

Η τρέχουσα συγκυρία φαίνεται πως ακολουθείται από μια εξαιρετικά οδυνηρή φάση. Παρότι σε κάθε κρίση δίπλα από τις καταστροφές αναδύονται  survivors και winners είναι φανερό πως το επόμενο διάστημα ακολουθούν δύσκολες μέρες. Το θέμα περιπλέκεται καθώς έχει προηγηθεί μια περίοδος μεγάλων οικονομικών απωλειών, αντιδράσεων και πολιτικών ανατροπών. ‘Ένα νέο κύμα πόνου φαίνεται αφόρητο ,ίσως αδιανόητο , και απαιτεί άλλη μια νέα διαχείριση με βασικό χαρακτηριστικό την υπομονή.

Η Βιβλική ιστορία του Ιώβ είναι η αρχετυπική   έκφραση της υπομονής. Ο Ιώβ χάνει τα πάντα, υφίσταται απίστευτα παθήματα ωστόσο παρότι εξανίσταται, δεν  περνά το όριο της πίστης και στο τέλος αποκαθίσταται μέσω της Θεϊκής παρέμβασης.

Από τον Benjamin και μετά σχηματίζεται σταδιακά μια γραμματεία της κριτικής σκέψης με μαρξιστική προέλευση η οποία βυθίζεται κυριολεκτικά στην χριστιανική θεολογία . Δεν πρόκειται απλά για μια υλιστική κοινωνιολογία της θρησκείας αλλά για μια ανασυγκρότηση ενός ριζοσπαστικού λόγου ο οποίος αντλεί από την θεολογία μοτίβα και σχήματα που οριοθετούν ένα βαθύτερο πολιτικό-υπαρξιακό πρόγραμμα. (1)  Από την πλούσια αυτή γραμματεία ξεχωρίζει το κείμενο το A.Negri «The Labor of Job » ( εφεξής «LJ») . Ο ίδιος ο Negri καταγγέλλει  ένα ψευδο-ορθολογικό υλισμό που απλά επιχειρεί να κοσμικοποιήσει τον Χριστιανισμό αφαιρώντας το ηθικό, πρακτικό και ψυχικό περιεχόμενο του ( LJ p 77)

Για τον Negri  η θεματολογία του βιβλικού κειμένου αναδεικνύει τρεις  ενότητες:

α.-Την ασύμμετρη, μη διαλεκτική σχέση πόνου και αμαρτίας στον Ιώβ.

Ο Ιώβ υφίσταται όχι απλώς ένα δυσανάλογο φορτίο οδύνης, αλλά τελικά ένα μη υπολογίσιμο, εκτός πάσης επιμέτρησης   εκτός κάθε αναλογικότητας πόνο. Για τον Negri αυτό το στοιχείο της μη αναλογικότητας είναι βασικό στην οριοθέτηση ενός ριζικού πολιτικού προτάγματος: ένα απελευθερωτικό πρόγραμμα δεν αποκαθιστά λογιστικά μετρούμενες ανισότητες, αλλά δημιουργεί ένα πολιτικό επίπεδο όπου ο βίος και η εργασία δεν ανταμείβονται αλλά τοποθετούνται υπεράνω ενός οικονομικού δούναι λαβείν. ( εδώ)  

β.-Τη ριζοσπαστική φύση των γογγυσμών του Ιώβ.

Ενώ η κλασική ανάλυση βλέπει στα εύλογα παράπονα του Ιώβ την ανθρώπινη προσωρινή αμφιβολία ,   η οποία τελικά αποκαθίσταται από την θεϊκή παρέμβαση , για τον Negri o γογγυσμός είναι παραγωγικός. Η αμυδρή οριακή αμφιβολία του Ιώβ είναι τελικά μια πολιτική στάση που αναδιατάσσει την σχέση του με τον Θεό , o Ιωβ "κατασκευάζει" τον κόσμο του.

γ.-Την ηθική και πολιτική αυταξία του πόνου σε αντιδιαστολή με τον φόβο.

Γράφει ο Negri (LJ p90):

Ο Πόνος υπερβαίνει τη λογική , την ορθολογική γλώσσα. Ο πόνος είναι το κλειδί που ανοίγει την θύρα προς την κοινότητα. ‘Όλα τα μεγάλα συλλογικά υποκείμενα σχηματίζονται από τον πόνο ,τουλάχιστον αυτά που μάχονται εναντίον της εκμετάλλευσης.

Ο Πόνος  είναι το δημοκρατικό θεμέλιο της πολιτικής κοινωνίας , ενώ ο φόβος αποτελεί τη βάση των δικτατορικών εξουσιαστικών κοινωνιών.Ο Hobbes και όλοι οι λεγόμενοι ρεαλιστές φιλόσοφοι της Πολιτικής Φιλοσοφίας είναι πάνω από όλα ανήθικοι γιατί μιλάνε για τον φόβο, αυτό που προστίθεται επί του πόνου, και αυτό το δίδυμο σχήμα γίνεται ο όρος της πολιτικής συγκρότησης.

Ο Πόνος είναι αρκετός για τη συνέχιση της ζωής δεν έχει ανάγκη να προσδιορίζεται από τον φόβο. Ο Πόνος και μόνο ο αυτός μπορεί να οριστεί ως το θεμέλιο της κοινωνικής ζωής. Η ίδια η γεννεολογία των κοινωνιών έχει οριστεί από τον Πόνο και όχι βέβαια από τον Φόβο που ουσιαστικά είναι το αντίθετο.   

Η ανάλυση του Negri για την συσχέτιση πόνου φόβου είναι επίκαιρη.

Είναι φανερό πως ο αυτοπεριορισμός της καραντίνας με την ιατρική της τεκμηρίωση δημιουργεί ένα υπόκωφο ρεύμα πόνου-φόβου. Ο φόβος ενίοτε εκφράζεται ως ανορθολογική απόρριψη της ιατρικής , αλλά δεν παύει να είναι μια αυθεντική στάση απέναντι στον «ασύμμετρο» πόλεμο. Εδώ και πάλι ο Negri ευστοχεί : η ασυμμετρία είναι αφόρητη καθώς η δοκιμασία δεν αντιστοιχεί μια ενεργητική «αμαρτία». Κυριολεκτικά η ποινή φαντάζει ως υπερβατική ενορχήστρωση απλά και μόνο για να δοκιμαστούμε. 

Όμως αν η αναστροφή της δοκιμασίας δεν έχει το βαθύτερο χαρακτήρα ενός «μη υπολογιστικού» ηθικού προτάγματος τότε είναι πιθανόν να βυθιστούμε στο έρεβος ενός χαώδους παιγνίου με άγνωστες συνέπειες. Οποιαδήποτε έξοδος από την κρίση που θα οριστεί από τον φόβο και ένα εξωηθικό οικονομισμό απλώς θα δημιουργήσει ένα νέο Χομπσιανό κόσμο με επικυρίαρχο ένα καινοφανή ιατρικο-κυβερνητικό Λεβιάθαν.

Κοιτώντας προσεκτικά τα κείμενα του Negri με τις αναφορές στις διάφορες μεταφράσεις του εβραϊκού πρωτότυπου, είδα με έκπληξη πως η κλασική ελληνική μετάφραση των Εβδομήκοντα δεν μεταφέρει αυτούσιες τις ονομασίες των δύο τεράτων που επικαλείται ο Θεός στην συνομιλία του με τον Ιώβ. Αυτά είναι ο Leviathan και ο Behemoth. Στην μετάφραση των Εβδομήκοντα τα ονόματα απουσιάζουν και τα τέρατα ονοματίζονται απλά ως «Ρινόκερος» και «Θηρίο». Ενδιαφέρον φιλολογικό ζήτημα που όμως επιτρέπει ένα εύλογο αστεϊσμό.  Λες οι υπόλοιποι να την βρουν από τον Χομπσιανό Λεβιάθαν και εμείς απλά να τρακάρουμε με τον Ρινόκερο;

Info: T.Negri:The Labor of Job. The biblical text as parable of human labor.Bayard 2002

(1). Στην σύγχρονη αυτή γραμματεία  βρίσκουμε αυθεντικά κείμενα θεολογίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε A.Badiou (St.Paul.The foundation of Universalism), S.Zizek .John Milbank (The Monstrosity o Christ) Roland Boer ( On Marxism and Theology) Slavoj Žižek and Christianity (Sotiris Mitralexis  Dionysios Skliris)  κλπ Μια ευρύτερη ανάλυση επίσης στα Ν.Στεβαστάκη ( Αυτό το Πνεύμα που παραδίδει το Πνεύμα) Χ.Βέντη ( Εσχατολογία και Ετερότητα).

Photo Snow White by Victoria Miller