Η μετατροπή της
Αγίας Σοφίας σε τζαμί ανέβασε αρκετά κλικ την ένταση των Ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αναπόδραστα όλα αναλύονται μέσω της επιμέτρησης της ισχύος των δυο
χωρών.
Η ιλιγγιώδης ανάπτυξη της Τουρκικής οικονομίας αντιμετωπίζεται ως περίπου
επίτευγμα του Ερντογαν. Αυτή η ανάλυση υποτιμά
τις εγγενείς ικανότητες της Τουρκικής κοινωνίας να πραγματοποιήσει ένα τέτοιο
άλμα.
Χρησιμοποιώντας την έννοια του Γ.Βουλγαρη του «εκσυγχρονισμού χωρίς υποκείμενο» ( 1) ,μπορούμε πως στην Τουρκική κοινωνία υπήρξαν σαφείς «εξελικτικές
διαδικασίες που λειτουργούσαν σαν Basso continuo στη ζωή της κοινωνίας. Καταναλωτικά πρότυπα , μόδες,
ήθη, επιστημονικές γνώσεις,πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα, πολιτικές ιδέες , θεσμοί και
απλές σχετικά τεχνολογικές καινοτομίες, που αποτέλεσαν τις ευκίνητες δυνάμεις
μιας μορφής εκσυγχρονισμού». Χωρίς αυτές τις διαδικασίες ήταν μαθηματικά βέβαιο
πως η Τουρκική Οικονομία ήταν αδύνατο να επεκταθεί διαρθρωτικά τόσο σε πλάτος (
τομείς , δραστηριότητες) όσο και σε βάθος ( υιοθέτηση και ανάπτυξη τεχνολογικών
καινοτομιών. Είναι φανερό πως ένα σύνολο εκπαιδευτικών, κοινωνικών, παραγόντων
συνέβαλε στην συστημική ισχυροποίησης της Τουρκικής Οικονομίας. Η παραγωγή διεθνών
ανταγωνιστικών προιόντων και υπηρεσιών γίνεται μόνο μέσω της εργασίας στελεχών με
γνώσεις, γλωσσομάθεια, κατανόηση των διεθνών συναλλαγών.
Η πρώτη
διακυβέρνηση Ερντογάν ( 2003-14) βρίσκει αυτές τις ικανότητες ώριμες και
δημιουργεί ένα πλαίσιο ανάπτυξης. Ωστόσο αυτό το εκσυγχρονιστικό κοινωνικό «νέφος»
έχει ορισμένα χαρακτηριστικά: είναι κοσμικό και κοσμοπολίτικο. Αν προσέξει
κανείς την διαδικτυακή πλατφόρμα Linkedin , εντυπωσιάζεται κανείς με την ευκολία που έχει η
πλειονότητα των στελεχών της εξωστρεφούς Τουρκικής Οικονομίας να εορτάζουν μέσα
από επαγγελματικές διαδικτυακές πύλες εθνικές εορτές με την εικόνα του
Ατατούρκ. Αν και οι γενικεύσεις σε αυτό το επίπεδο είναι παρακινδυνευμένες, είναι φανερό πως ο
ύστερος Ερντογαν έρχεται σε σύγκρουση με τον πυρήνα της αναπτυγμένης
Τουρκικής οικονομικής δομής που είναι συστημικά κοσμική δηλαδή Κεμαλική.
Ο ύστερος Ερντογάν ( 2016-2020) έχει τα χαρακτηριστικά της Βοναπαρτικής εκτελεστικής εξουσίας «που έγινε ανεξάρτητη, νιώθει σαν
αποστολή της να εγγυηθεί το καθεστώς και ήθελε να φαίνεται ως ο πατριαρχικός
ευεργέτης όλων των τάξεων, δεν μπορεί να δώσει όμως στην μία αν δεν πάρει από την άλλη» (2)
Όμως το σχέδιο που αναπτύσσει ο «πατριαρχικός ευεργέτης» με την ευθεία αναφορά στον 19
αιώνα δεν είναι ιδιότροπος αναχρονισμός. Φαίνεται πως ο 19 αιώνας επιστρέφει στον
κόσμο, ιδίως στην Ανατολή (3). Οι Αυτοκρατορίες επιστρέφουν ως ομοιογενή εθνικά κράτη : Η σημερινή Κίνα
μοιάζει με την αυτοκρατορική των Μαντζού, η Ρωσία έχει
συντονιστεί με τις αρμονίες του αυταρχικού Τσαρισμού, η Ινδία υιοθετεί
πολιτικές καθαρότητας αντικαθιστώντας την Μουσουλμανική ταυτότητα της ταυτόσημης
χωρικά αυτοκρατορίας των Μογγόλων ( που
διοικεί την Ινδία μέχρι το 1857) με την Βραχμανική παράδοση. Μόνο που η
Οθωμανική δεν μπορεί να επανέλθει ως ομοιογενές έθνος. Διαλύθηκε γιατί ένα
πολυγλωσσικό , πολυθρησκευτικό κράτος ήταν αδύνατο να εναρμονιστεί με τις
οικονομικές συνθήκες της εποχής του. Έτσι ενώ το σχέδιο του Ερντογάν φαίνεται νεο Οθωμανικό είναι εξ’ορισμού αδύνατο γιατί ο Οθωμανισμός ήταν πολυεθνικός και πολυθρησκειακός.
Ταυτόχρονα ,όμως, είναι αδύνατο να γίνει
δεκτό ως κεντρική διεύθυνση του σύγχρονο Ισλάμ .
Εξ ’αιτίας της γειτνίασης μας με την προβληματική Μέση Ανατολή παραγνωρίζουμε πως η
πλειονότητα των Μουσουλμάνων κατοικεί ανατολικά της Σ. Αραβίας, ενώ ο τρόπος με τον οποίον το Ισλαμ λειτουργεί
στις αραβικές χώρες ποικίλει . Οι «ανατολικές»
μουσουλμανικές χώρες αναπτύσσουν ιδιαίτερες δυναμικές συγγένειες με κόμβους εκτός του ορίζοντα μας. Το Πακιστάν αντιμετωπίζει
την Ινδία προσεγγίζοντας την Κίνα, ενώ το Ιράν συνήψε πλέον συμμαχία με την Κίνα. Στην δε περιοχή μας η Αίγυπτος προσπαθεί να
υιοθετήσει ένα πολυπολιτισμικό χαρακτήρα με έμφαση στις Μεσογειακές, Κόπτικες, Αφρικανικές και
Φαραωνικές παραδόσεις ενώ Αλγερία και Μαρόκο έχουν κάνει συνταγματικές αλλαγές
για την ενδυνάμωση της προκορανικής παράδοσης και γλώσσας.
Το ενιαίο συμπαγές Ισλαμ είναι νοητική κατασκευή που διογκώνει τα παράπλευρα φαινόμενα μιας πλανητικής κρίσης . Το τυπικό θρησκευτικό Ισλαμ έχει κατανικηθεί εδώ και καιρό από τη Μεταφυσικής
της καταναλωτικής υπερδομής και μανίας. Έτσι δεν υπάρχει έδαφος για κανένα
Χαλιφάτο.
Έτσι από την μια
πλευρά η εικόνα του προσκυνητή Ερντογάν στην Αγία Σοφία, προκάλεσε σοβαρά
πλήγματα στην εικόνα μιας κοσμοπολίτικής Τουρκίας που προσπαθεί με επενδύσεις
πολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων να δομήσουν οι Τουρκικές Αερογραμμές ( ΤΗΥ) ενώ
είναι αμφίβολο τι ακριβώς πετυχαίνει στους Μουσουλμανικούς πληθυσμούς.
Αν υπάρχει μια
λογική της συγκυρίας τότε το Ερντογανικό εγχείρημα περισσότερο συνάδει με μια
νοηματοδότηση ενός Ισλαμικού «λιτού βίου» που είναι αναγκαίος σε μια οικονομία
που αναμένεται να συρρικνωθεί μετά από μια εκρηκτική εικοσαετία. Είναι
περισσότερο πιθανό πως μια απόσταση από τον κοσμικό Κεμαλισμό είναι απόσταση
από την υφιστάμενη καταναλωτική συνθήκη της Τουρκίας. Πρόκειται για μια
παραλλαγή του Ιρανικού παραδείγματος όπου το Ισλαμ παρέχει ένα συνεκτικό
πλαίσιο αυτοσυγκράτησης και εγκράτειας. Η Αγία Σοφία ως τζαμί πλήττει την κοσμική εικόνα αλλά διευκολύνει
ένα ηθικολογικό λόγο εγκράτειας που είναι αναγκαίος στην
συγκυρία. Έτσι η υποτονική αντίδραση των Κεμαλιστών δεν είναι πολιτική
υποχώρηση αλλά συναίνεση σε μια «εθνική εγκράτεια».
Με αυτή την
έννοια το Ερντογανικό εγχείρημα γίνεται «σύγχρονο». Παρέχει μια κλασσικά μεταμοντέρνα σύμφρηση νοηματικών υλικών ( έμφαση στην κατακτητική
εκδοχή του Ισλαμ, αναχρονιστική
αναγέννηση μιας νεκρής αυτοκρατορίας, σύγχρονη οικονομική κρίση). Υπάρχουν αναλύσεις που τονίζουν πως οι οικονομικές
εναλλακτικές της διεθνούς οικονομίας έχουν εξαντληθεί. Στην ουσία, οι τρόποι
συναλλαγής είναι αναμίξεις δωρεών , λεηλασιών , συναινετικών εμπορικών
συναλλαγών ( 4). Έτσι οι τυχόν ριζικές αλλαγές μπορούν να επέλθουν μόνο ως «εξω-οικονομική»
«κανονιστική ιδέα». Ο Κ.Karatani τονίζει : « Οι νέοι τρόποι ριζικών αλλαγών εμφανίστηκαν με τη μορφή
οικουμενικών θρησκειών και αναπόδραστα τα κοινωνικά κινήματα παίρνουν θρησκευτική
χροιά. Η πρώτη πραγματική επανάσταση έγιναν από τους Χριστιανούς Πουριτανούς
στην Αγγλία (1641-52).Μια πραγματική νέα οικονομική συνθήκη δεν παρά αυτό που ο Καντ αποκαλεί κανονιστική ιδέα.»
Με μια έννοια το
Ερντογανικό «εθνικό-ισλαμικό» σχέδιο με τις προφανείς εσωτερικές αντιφάσεις (
ρήξη με την κοσμοπολίτική Τούρκικη οικονομική
Ελιτ, αιωρούμενη αναζήτηση ηγεμονικού ρόλου στο Ισλάμ) ανήκει σε αυτή τη κατηγορία
των «μετα -οικονομικών προταγμάτων»
(1)Γ.Βούλγαρης:
Ελλάδα. Μια χώρα παραδόξως νεωτερική . σ.294
(2)Κ.Μαρξ:Η 18η
Μπρυμαίρ του Λουδιβίκου Βοναπάρτη σ.153
(3)K.Karatani:
The structure of World History p.262
(4)K.Karatani:
The structure of World History ( (Duke University 2014)