Μια χρήσιμη απόσταση "τοσο όσο"

Στην σειρά διηγημάτων με τον τίτλο Γκιακ έχουμε περιγραφές καταστάσεων από τον Μικρασιατικό πόλεμο, την Ελληνική επαρχία του 50 την μετανάστευση κλπ. Ο λόγος του συγγραφέα Δ.Παπαμάρκου είναι απολαυστικός ρέων με μια ενδιαφέρουσα τροπή : είναι ο αυθεντικός προφορικός λιτός λόγος της Ελληνικής επαρχίας με μια εκφραστική οικονομία λιτότητα σχεδόν αφοπλιστική

Το κοινό στοιχείο στις ιστορίες είναι  η σκληρότητα της ζωής : αυτή η αυθεντική τραχύτητα που διαστέλλεται στα άκρα καθώς αναδύεται ως αποκρυστάλλωση συνθηκών ενός βίου δύσκολου δύσθυμου οριακού.

Η επιτυχία του Γκιακ ήταν μεγάλη και απρόσμενη.

Αυτές οι λιτές περιγραφές μέσω αυτής της ρέουσας αυθεντικής γλώσσας προσφέρουν την σκληρότητα ως ανάδυση ως εκκάλυψη σε ένα κόσμο που ήδη έχει εγκυμονήσει το ακραίο , το σχεδόν βάναυσο. Δεν γνωρίζω ποιά αλλά κείμενα του Γκιακ έγιναν ήδη θεατρική παράσταση με αντίστοιχη επιτυχία. Μπορώ εύκολα να καταλάβω το γιατί: λόγος λιτός και μεστός σαν γάργαρο νερό , εικόνες και συμπυκνώσεις τραχύτητας.

Από μια άλλη  πλευρά της τέχνης , έχουμε μια αντίστοιχη σχεδόν «φυσική» εκβολή του ακραίου και της σκληρότητας . Αναφέρομαι στις ταινίες του Γ.Οικονομίδη και κυρίως τις πρώτες. Στο «Σπιρτόκουτο» και την «Ψυχή στο Στόμα» παρακολουθούμε διαδοχικές επιθέσεις, προσβολές, που προκύπτουν περίπου ως αναγκαιότητα ενός ασφυκτικού περίγυρου ενός εγκλειστικού κόσμου που στραγγαλίζει τους πάντες οικονομικά, συναισθηματικά , υπαρξιακά.

Ενώ στο Γκιακ η τραχύτητα και το ακραίο αναβλύζει από ένα χώρο ευρύχωρο και απλωμένο ,στον Οικονομίδη η τραχύτητα και το βάναυσο συναρμόζουν με τον εγκλεισμό της μικρής γεωγραφικής τοπικής κλίμακας.

Η επιτυχία του Γκιακ και ολόκληρος ο κινηματογράφος της ακρότητας του Οικονομίδη , σηματοδοτούν μια συνθήκη αυθεντικής σχεδόν οργανικής βίας  την οποία έχει ανάγκη να διαχειριστεί η Ελληνική κοινωνία καθώς συνεχώς παράγει , με την «βιομηχανική» έννοια, βία και ακρότητα. Τόσο η γλώσσα του Γκιακ όσο και η λιτότητα του Οικονομίδη δημιουργούν μια απόσταση όπου η σκληρότητα αισθητικοποιείται «τόσο όσο» για να γίνει «παραγωγική» λυτρωτική. Αλλιώς χωρίς αυτή την «τόσο όσο» απόσταση η βία είναι αποπνικτική. Αναφέρομαι στις σχεδόν ταυτόχρονες δίκες «Ρουπακιά –ΧΑ» και «Marfin».

Και στις δύο υποθέσεις η σκληρότητα είναι ανυπόφορη.

Ωστόσο είναι μια σκληρότητα βγαλμένη από τα έγκατα του ηφαιστείου. Είναι μια ύλη γνωστή υπερθερμαινόμενη, μια λάβα γνωστών συστατικών ακριβώς κάτω από το υπέδαφος μας. Δεν είναι η εκκεντρική βία «freak» ούτε η ατομική ιδιαιτερότητα της ιδιότροπης ψυχοδομής. Με κάποιο τρόπο παραλυτική φρίκη των υποθέσεων Φύσσα και Μαρφιν είναι γνωστή , είναι αναμενόμενη από καιρό

Η τέχνη των Παπαμάρκου Οικονομίδη ακριβώς συνίσταται στο να αναδείξουν αυτή την φυσικότητα της εκβολής της λάβας του βάναυσου. Χωρίς αυτή την διαμεσολάβηση της τέχνης αυτή η οργανική βία της Ελλάδας του 2016 , γίνεται ψυχαναγκαστική άρνηση και απώθηση που μεταφράζεται άλλοτε ως σιωπή  ,άλλοτε ως ακραίο μελόδραμα κοινοτοπιών.

 

Γλωσσικά ζητήματα στον 'Ατλαντα

Τον Φεβρουάριο του 2016 η Αλγερινή μέσω συνταγματικής αναθεώρησης εισήγαγε την Βερβέρινη γλώσσα ως δεύτερη επίσημη γλώσσα του κράτους ( πηγή). Η απόφαση ήρθε μετά από πέντε χρόνια από την αντίστοιχη Συνταγματική αναθεώρηση στο Μαρόκο.

Η εξέλιξη δεν είναι τόσο απλή και αντανακλά μια ιστορικού χαρακτήρα μεταβολή για την αυτοσυνείδηση των λαών των δύο κρατών. Ενώ το ζήτημα των προαραβικών γλωσσών της περιοχής εκκινεί από  μέσα του 19ου αιώνα, η σημερινή ωρίμανση οφείλεται στις εξελίξεις μετά την 11 Σεπτεμβρίου, τις αλλαγές στην Μ. Ανατολή τους  πολέμους και την ανάπτυξη του τυφλού τρομοκρατικού ισλαμικού τζιχαντισμού.

Ο όρος Βερβερικός είναι ευρύς και αφορά μια ευρύτερη οικογένεια λαών του Άτλαντα της Β.Αφρικής και όλους τους νομάδες που κινούνται στη ζώνη  από τον Ατλαντικό στην Ερυθρά  άνωθεν του Μάλι. Ο όρος είναι ετεροπροσδιοριστικός καθώς οι λαοί αυτοί χρησιμοποιούν για τον εαυτό τους διάφορες ονομασίες με πιο δημοφιλή τον όρο Tamazight.

H ιστορική κίνηση που αντικατοπτρίζεται στις δύο συνταγματικές αλλαγές αναφέρεται στους Tamazight του Άτλαντα. Ο λαός αυτός διαφέρει ιστορικά και κοινωνιολογικά από τους πιο γνωστούς νομάδες Touareg. Οι Tamazight εξισλαμίστηκαν αργότερα από τους νομάδες και η κλειστή ορεινή οικονομία τους διαμόρφωσε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κοινωνικής οργάνωσης και οικονομίας. Στην ευρύτερη ζώνη του Άτλαντα διαμορφώθηκαν πολιτιστικές και γλωσσικές διαφορές μεταξύ των Tamazight και σχετικά άνισες διαδρομές αυτοσυνείδησης.

Ο εξισλαμισμός στον Άτλαντα έγινε περίπου τον έκτο αιώνα περίπου εκατό χρόνια μετά από τους νομάδες της περιοχής και δεν ήταν ποτέ απλός. Το χαλιφάτο της Βαγδάτης είχε δυσκολίες να συνεννοηθεί με αυτόνομες κοινωνίες του ορεινού όγκου. Η γλώσσα των Tamazight δεν είχε παραδοσιακή γραφή και το θρησκευτικό , πολιτιστικό βάρος της Αραβικής γραφής ήταν τέτοιο ώστε η γλώσσα  θεωρείτο ως μια «πτωχή» γλώσσα της επαρχίας. Την δεκαετία του 50 η ανάγκη του αντιαποικιακού αγώνα ώθησε σε μια καθολική επικράτηση της Αραβικής ως πολιτικό αντίβαρο προς την «αποικιακή» Γαλλική

Η περιοχή της Καβυλίας στον Ανατολικό Άτλαντα είχε την πυκνότερη σώρευση  Tamazight. Ο ορεινός σχηματισμός προστάτευε τους πληθυσμούς από πολιτιστικές επιμιξίες και έτσι η τοπική ταυτότητα ενός διακριτού μη αραβικού λαού . Ταυτόχρονα οι παραθαλάσσιες περιοχές του Ανατολικού Άτλαντα με κύριο κόμβο την περιοχή της Bejaia έδωσαν στους κατοίκους ένα οικονομικό προνόμιο εμπορίου και ανταλλαγών που σταδιακά άρχισε να δημιουργεί ένα μόρφωμα «αστικής τάξης» της Καβυλίας.

Αναπόδραστα στα τέλη του 19 αιώνα η τοπική γλώσσα γίνεται αντικείμενο μελέτης κυρίως από τους Tamazight της διασποράς.  Ανασύρεται από επιγραφές ένας τύπου φοινικικού αλφαβήτου το οποίο χρησιμοποιείται από τους γηγενείς για τις πρώτες γραφές της γλώσσας. Το φοινικικό όμως αλφάβητο παρουσιάζει δυσκολίες χρήσης . Στην χώρα χρησιμοποιούνται ήδη το λατινικό και αραβικό αλφάβητο και η εισαγωγή ενός τρίτου δημιουργεί μια σύγχυση. Ενώ το φοινικικό αλφάβητο ήδη χρησιμοποιείται γίνονται συστηματικές προσπάθειες να εισαχθεί ένα αλφάβητο της γλώσσας με λατινικούς χαρακτήρες και νέα γράμματα με στίγματα και προσθέσεις όπως αντίστοιχα έχει η Τουρκική γλώσσα.

Μετά το 50 στον χώρο των Tamazight διεξάγεται μια έντονη συζήτηση για το αλφάβητο τους η οποία κρατάει μέχρι σήμερα. Στην δεκαετία του 50 , καθώς η αραβική ταυτότητα συμπυκνώνει τον αντιαποικιακό αγώνα η τοπική γλώσσα αναγνωρίζεται ως πολιτιστικό κώλυμα της αντίστασης και παραγκωνίζεται. Στο Μαρόκο η χρήση του φοινικιού αλφαβήτου απαγορεύεται και τιμωρείται.

Από το 1980 όμως η οικονομική ανάπτυξη της Bejaia πυροδοτεί μια πρωτοφανή διάδοση της γραπτής γλώσσας που ονομάζεται Amazigh . Εμφανίζονται εφημερίδες, βιβλία γραμμένα σε μια λατινογενή εκδοχή του αλφάβητου και αρχίζει η ημιεπίσημη διδασκαλία στα σχολεία.

Η τελευταία δεκαπενταετία είναι καταλυτική

Το διεθνές περιβάλλον αλλάζει καθώς η Μ.Ανατολή φλαίγεται και αναδύεται ο Τζιχαντισμός ως τρομοκρατικό φαινόμενο. Το εν υπνώσει ή τέλος πάντων δευτερεύον ζήτημα της γλωσσικής ανεξαρτησίας των Tamazight , παίρνει μια ιδιόμορφη διάσταση. Από στοιχείο μιας απειλούμενης διάσπασης και αντίδρασης προς την κεντρική εξουσία (κυρίως στην περιοχή Bejaia) γίνεται ένας μοχλός των ελίτ σε Αλγερία και Μαρόκο για μια σαφή αλλά υπαινικτική κίνηση απόστασης από τον Μεσανατολικό Ισλαμοαραβικό πυρήνα. Σε Αλγερία και Μαρόκο οι κυβερνήσεις ενθαρρύνουν μετά από 1500 χρόνια την ανάδειξη και μελέτη της προ-αραβικής ταυτότητας. Σταδιακά η εθνική ταυτότητα εμπλουτίζεται με την χαμένη παραμελημένη Βερβέρικη διάσταση. Σε μια πενταετία το Μαρόκο γίνεται μια τρίγλωσση χώρα, βουλευτές μιλάνε στο κοινοβούλιο Amazigh και οι τρίγλωσσες πινακίδες υπάρχουν παντού ακόμα και στις νότιες περιοχές όπου δεν υπάρχει η παράδοση Tamazight.

Καθώς η κατάσταση στην Μ. Ανατολή περιπλέκεται και τον τρομοκρατικό Τζιχαντισμό να απειλεί , η κατάσταση στον ονομαζόμενο «Αραβικό» κόσμο δεν είναι απλή. Οι γλωσσικές εξελίξεις στις δύο μεγάλες χώρες του Άτλαντα δείχνουν πως οι δυναμικές δεν είναι αναγνωρίσιμες εύκολα και ίσως δούμε απρόσμενες εξελίξεις. Η ανάδειξη του προ-αραβικού πολιτισμού ως κρατική πολιτική ίσως σημαίνει τον περαιτέρω τεμαχισμό του Αραβικοισλαμικού κόσμου , όχι μόνο μέσω συνόρων αλλά και μέσω νέων εθνικών αυτοκατανοήσεων .

Μέχρι τότε,

Ma s tidet,εuhdey-t ar d yemmet (Καλώς θα δούμε στην Αmazigh)

Info :

Le Guide de la Culture Berber. Mohand Akli Haddadou (Paris 2000)

Grammaire Moderne du Kabyle .Tarrejunt tatrant n teqbaylit.Kamal Naid Zerat (Bejaia 2001)