Δουνκέρκη ή Ιβο Τζίμα

Στην Δουνκέρκη του C.Nolan ( 2017) είδαμε το μοτίβο του Inception ( 2010) σε ελαφρά παραλλαγή. Και στις δύο ταινίες έχουμε  μια ροή κινηματογραφικών θεμάτων -σκηνών που διαδέχονται η μία την άλλη  ,άλλοτε στον ίδιο χρόνο αλλά σε διαφορετικό επίπεδο συνείδησης ( Inception) , άλλοτε στον ίδιο ευρύτερο χρόνο σε ένα συμπυκνωμένο ακαθόριστο χρονικό μήκος ( Δουνκέρκη). Και στις δύο ταινίες η ενότητα της αφήγησης ενισχύεται ,σχεδόν ορίζεται ρυθμικά από τα μεγάλα μουσικά θέματα του Χάνς Ζίμερ. Στις δύο ταινίες η αφήγηση απλώνεται σε μια πλειάδα προσώπων που σχεδόν ρευστοποιούνται στον φιλμικό χρόνο και τελικά αποτελούν τις εικόνες μιας μεγαλειώδους άσκησης ύφους , ενός δίωρου video clip της καταπληκτικής  μουσικής του  του Ζίμερ. 

Αυτός ο ρέων μεταβαλλόμενος κινηματογραφικός κόσμος χαρακτηρίζεται από μια ριζική απουσία : Δεν υπάρχουν τομές, ρήξεις , ασυνέχειες . Ενώ όλα αλλάζουν τελικά σταθεροποιούν μια υπερκείμενη αδράνεια . Στο Inception θα μπορούσαν να υπάρξουν μερικά ακόμα επίπεδα συνείδησης ενώ στην Δουνκέρκη μερικά ακόμα επεισόδια μάχης και διαφυγής, χωρίς να αλλάξει τίποτε από την πλοκή ή την έκβαση της ταινίας.

Δημοσιεύθηκε στα Ελληνικά το θεμελιακό «Διαδικασία και Πραγματικότητα» του A.N.Whitehead. Πρόκειται για άθλο του Φ.Τερζάκη καθώς είχε να μεταφράσει στα Ελληνικά ένα πλήθος από ευαίσθητες ορολογίες και να παρουσιάσει ένα κείμενο που κινείται σε πολλές φιλοσοφικές διαδρομές φλερτάροντας ενίοτε με τον Μυστικισμό.

Το Δ&Π είναι από τα μεγάλα κείμενα του 20^ου αιώνα που προβάλουν την αξίωση μιας μεγάλης κοσμολογίας , ενός συνεκτικού συνεπούς φιλοσοφικού σώματος  το οποίο εκκινεί από την γνωσιοθεωρία  για να οργανώσει ένα μεταφυσικό  λόγο για την φύση, την επιστήμη  τον κόσμο και την κατανόηση του.

Το Δ&Π αρθρώνεται  λογικά με τον αρχικό ορισμό μιας βασικής «μονάδας»   , της «πραγματικής οντότητας» και εννοιών που ορίζουν διαδικασίες συνείδησης ( «εννόησης» στην απόδοση του ΦΤ) . Τελικά το σύστημα «στερεοποιείται» λογικά ως συνεπές με την εισαγωγή μιας σχολαστικής έννοιας του «απορρέοντος θεού». Είναι  σαφώς υπεράνω των δυνατοτήτων και δεν είναι εύκολη η πυκνή παρουσίαση ενός τόσο πολύπλοκου  έργου. 

Το καίριο όμως επίδικο του Δ&Π είναι ,ότι  παρουσιάζεται ο «Κόσμος»  και η συνείδηση του ως ροή , διαδικασία αλλαγών, καινοτομιών όπου ακόμα και η «μονάδα» συγκρότησης δεν είναι παρά μια οντότητα ενός «γίγνεσθαι». Το «Σύμπαν» αυτό έχει ένα βέλος εξέλιξης , μιας διαδικασίας, όπου το «κακό» δεν είναι παρά η παρακώλυση της καινοτομίας και αδιαφάνεια. Τελικά  ,ο λογικός εγγυητής των δυνατοτήτων για αλλαγές είναι η έννοια του «απορρέοντος» Θεού.  Δεν είναι τυχαίο πως ενώ το Δ&Π αξιοποιείται του από μια μερίδα Φιλελεύθερης Αμερικανικής  Θεολογίας που αναπτύσσεται υπό τον κωδικό “Process Theology”.Οίδιος ο Whitehead αναφέρεται θετικά προς τις Κοσμολογίες των Ανατολικών Θρησκειών με τις θεμελιακές τους αναγωγές σε τύπους Πανθεϊσμών.   Ο Φ.Τερζάκης βρίσκει δυνατότητες μιας μεταμαρξιστικής εξέλιξης του «Π&Δ» αλλά αυτό δεν προκύπτει άμεσα.

Σημαντικό ζήτημα στον Whitehead, όπως και στις ταινίες του C.Nolan παραμένει η απουσία των ρηγμάτων , των τομών .

Στον αντίποδα του Whitehead, o   A.Badiou αναπτύσσει μια αντίστοιχη μεταφυσική  ( Being & Event)  όπου όμως η θεμελίωση της «μονάδας» μέσω των αξιωμάτων της συνολοθεωρίας του επιτρέπει να οργανώσει μια  συνεπή λογική «Κοσμολογία» η οποία κορυφώνεται , ολοκληρώνεται ,λογικά με την απόδειξη του συμβάντος , των τομών. Λίγο αργότερα στην «Λογική των Κόσμων» ο A.Badiou αναδεικνύει την έννοια του «άτονου κόσμου». Καθώς στο όνομα της πολυπλοκότητας και της άρσης της μεταφυσικής των αυστηρών διπόλων δημιουργείται ένας κόσμος , χωρίς πολωτικά διλλήματα, χωρίς τομές και αποφάσεις, ο Badiou  με πολεμικό τόνο αντιμάχεται θεωρίες για τον συνεχή αναγωγισμό που τελικά περιγράφουν ένα κόσμο χωρίς καμπές ( Logic of Worlds p 420)

Στα «Γράμματα από το Ιβο Τζίμα»  ( 2006) ο Clint Eastwood παρουσιάζει μια πολεμική περιπέτεια , εγκλωβισμένων  στρατιωτών. Τα  πρόσωπα είναι αδρά και τα ηθικά διλλήματα που ανακύπτουν είναι αφόρητα. Σε σχέση  με την «Δουνκέρκη» έχουμε την ίδια ασφυκτική συνθήκη θανάτου , μόνο που αυτή αναλύεται μέσω δραματικών αποφάσεων , τομών για την ύπαρξη .

Η περιδιάβαση στους Nolan,Whitehead,Eastwood, Badiou ορίζει δυο διαφορετικές μεταφυσικές της συγκυρίας : αλλαγή μέσω ροών , αλλαγή μέσω τομών.

Είναι φανερό πως η τρέχουσα κρίση του παγκόσμιου συστήματος διέπεται από μια υπέρτερη συνθήκη. Καμία αλλαγή δεν μπορεί να γίνει χωρίς να μειώσει τον παγκόσμιο πλούτο , όπως αυτός συμβολοποιείται στο χρηματοοικονομικό επίπεδο. Είναι συχνές οι αρνήσεις των αγορών , αλλά μόλις μια πολιτική κίνηση τις διαταράσσει βλέπουμε πως οι αρνητικές συνέπειες διαχέονται αμέσως προς τους «κάτω».

Ήδη από το 1990 ο J. Baudrillard , σε μια  διαφορετική τεχνική συνθήκη οργάνωσης των αγορών , επισημαίνει το φαινόμενο στις διαστάσεις του: οι αγορές απωθούν   συνεχώς το χρέος στο μέλλον, και τελικά το καθιστούν «δορυφόρος» .

«Εξάλλου και το χρέος αρχίζει να τίθεται σε δορυφορική τροχιά, αρχίζει και αυτό να κυκλοφορεί από τράπεζα σε τράπεζα , από χώρα σε χώρα, γίνεται αντικείμενο εξαγοράς -έτσι κάποια μέρα θα καταλήγουμε να ξεχάσουμε κι’ αυτό ,θέτοντας το σε δορυφορική τροχιά , όπως ακριβώς συνέβη με τα πυρηνικά απόβλητα και τόσα άλλα πράγματα» ( Η Διαφάνεια του Κακού σ.37)

Αν περιγράψουμε το χρέος με την ορολογία του Whitehead στο Δ&Π , δεν έχουμε μια απλή δικτύωση της της οικονομίας της υλικής παραγωγής με τη χρηματιστηριακή της υπόσταση ,ένα δίκτυο ( Nexus) αλλά μια σχέση ισχυρότερη δομή που ονομάζεται «κοινωνία» (Society) . Μια «κοινωνία» ( Society) μπορεί να αναπαράγεται διατηρώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οργάνωσης της ενώ ένα «δίκτυο» ( Nexus) αναπαράγει μόνο τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος του. Οι κινήσεις των αγορών του χρέους, ο δορυφόρος του Baudrillard, αναπαράγουν την «οργάνωση» τους  καθιστώντας τους υπολογισμούς για την ασυμμετρία των χρηματιστηριακών τιμολογήσεων σε σχέση με την «πραγματική οικονομία» συνεχώς υπό διάψευση. Ο «δορυφόρος» πρέπει να παραμείνει συνεχώς σε τροχιά γιατί αλλιώς θα  διαλυθεί θα η «γη» του.

Με τέτοιες απαιτήσεις του «δορυφόρου- χρέους» οι αλλαγές μέσω τομών γίνονται όλο και πιο δύσκολες ή γίνονται εφικτές μόνο όταν δεν διαταράσσουν την «κοινωνία» ( Society) μεταξύ υλικής παραγωγής και αγορών.

Είναι ενδιαφέρον πως και οι δύο μεταφυσικές προοπτικές , «ροές» -«τομές» , προϋποθέτουν μια ηθική στάση.

Ο Whitehead παρατηρεί πως κοινωνίες με αυστηρούς ηθικούς αυτοπεριορισμούς ( Χωρικοί της Αρχαίας Ρώμης, Πουριτανοί της Ν.Αγγλιας, Covenanters στην Σκωτίας)  προετοίμασαν το έδαφος για μεγάλες αλλαγές που προήλθαν από νέες «ανοικτές» κοινωνίες . Όπως σημειώνει «οι ηθικολόγοι έχουν πολλά να  πουν για τις ανοικτές κοινωνίες » ( Δ&Π σ.686). «Υπάρχει μεγαλείο τόσο στη ζωή όσων οικοδομούν αυστηρά θρησκευτικά συστήματα, όσο και στη ζωή των επαναστατών που τα καταστρέφουν».  

Αντίστοιχα στον Badiou χωρίς μια απροϋπόθετη  «πίστη» δεν μπορούν να υπάρξουν τομές –«συμβάντα». Την «πίστη» αυτή ο Badiou επιχειρεί να συμβολοποιήσει ως διαδικασία της συνολοθεωρίας και  την αναλύει διεξοδικά στο δοκίμιο του για τον Απ.Παύλο.

Σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια μάχη οπισθοφυλακών που αποδίδεται κινηματογραφικά ως ρέουσα "Δουνκέρκη" ή τεμνόμενο "Ιβο Τζίμα" .

Πηγές

A.N.Whitehead . Διαδικασία και Πραγματικότητα

D.Shebroune.A Key to Whitehead’s Process and Reality

A.Badiou.Logic of Worlds

A.Badiou. Saint Paul. The Foundation of Universality

J.Baudrillard. H διαφάνεια του Κακού