Μια επίκαιρη ανάλυση του 1996.

 

To άρθρο που ακολουθεί είναι το editorial του τεύχους 44 ( Δεκέμβριος 1996) του Γαλλόφωνου περιοδικού LES CAHIERS DE L'ORIENT.

Μερικές φορές φαίνεται πως οι ειδικοί είναι τόσο ακριβείς ώστε τα κείμενα του είναι προφητικά.

Είμαστε σχεδόν στον Δεκέμβριο του 2023. Έχει άλλάξει κάτι;

Υποσχέσεις που κρατήθηκαν

 

Ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου τηρεί τις υποσχέσεις του. Το είπε ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας: θα ξαναρχίσει την ανάπτυξη των ισραηλινών οικισμών. Αυτό έκανε. Παραβίασε λοιπόν τις διεθνείς συνθήκες; Ναι, αν αναλογιστούμε ότι οι Συμφωνίες του Όσλο αποφάσισαν να το παγώσουν. Γιατί, λοιπόν, ένα μήνα μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων για την αναδιάταξη του ισραηλινού στρατού στη Χεβρώνα;

 

Ο Μπενιαμίν Νετανιάχου ήλθε στην εξουσία από ένα κύμα διαμαρτυρίας ενάντια σε αυτές τις ίδιες συμφωνίες, πολύ γρήγορα αντιμετώπισε την πραγματικότητα της περίπλοκης γεωπολιτικής. Δεν μπορούσε και δεν μπορεί να στοχεύει συνεχώς τη διεθνή κοινότητα, και ιδιαίτερα τις Ηνωμένες Πολιτείες. Έπρεπε να δώσει έδαφος στη Χεβρώνα. Μετά από οκτώ μήνες αναβλητικότητας, κατάφερε ωστόσο να κάνει λιγότερες παραχωρήσεις από αυτές που είχε υποσχεθεί ο προκάτοχός του, Σιμόν Πέρες.

 

Στο μεταξύ, ασκεί την πολιτική του τετελεσμένου γεγονότος και παραμένει πιστός στην ιδεολογία του.

 

Η διεθνής κοινότητα αντιδρά. Οι Ηνωμένες Πολιτείες εκφράζουν τη λύπη τους. Εάν το χρονοδιάγραμμα του Όσλο πέσει πίσω από το χρονοδιάγραμμα, ο Νετανιάχου είναι ενθουσιασμένος αλλά υπόσχεται να επιταχύνει τα πράγματα.

 

Στη Χεβρώνα κάνει τακτική. Στην Ιερουσαλήμ κάνει ιδεολογία. Αυτό αναμένεται να συνεχιστεί κατά τη διάρκεια του χρόνου που απομένει ως επικεφαλής της ισραηλινής εκτελεστικής εξουσίας.

 

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν ο Ισραηλινός πρωθυπουργός θα έχει τα ίδια περιθώρια ελιγμών για να εμπλακεί σε τακτικές στο πλαίσιο πολυμερών διαπραγματεύσεων.

 

Η ειρηνευτική διαδικασία που ξεκίνησε στη Μαδρίτη τον Νοέμβριο του 1991, υπό τη διπλή ρωσική και αμερικανική χορηγία, στην πραγματικότητα οδήγησε, παράλληλα με διμερείς συνομιλίες, στη σύσταση πέντε ομάδων εργασίας: Ασφάλεια, Πρόσφυγες, Περιβάλλον, Οικονομία και Νερό. Σε αυτές τις πολυμερείς διαπραγματεύσεις συμμετέχουν όλες οι ενδιαφερόμενες χώρες και αποσκοπούν στην οικοδόμηση μιας περιφερειακής πολιτικής.

 

Κάθε ένα από αυτά τα αρχεία είναι από μόνο του μια πυριτιδαποθήκη. Ο Νετανιάχου το γνωρίζει αυτό και προσπαθεί να εμφυσήσει την ιδεολογία του Λικούντ στην πολιτική του και να δώσει όσο το δυνατόν λιγότερα ψίχουλα μπροστά στη διεθνή αντίδραση, να πάρει το χρόνο του για να διαπραγματευτεί και να ξεκινήσει ξανά τον κύκλο.

 

Όσο για το νερό, αυτόν τον μπλε χρυσό, ο Νετανιάχου επαναλαμβάνει ότι δεν θέλει τις πηγές του Λιτάνι. Παίζει στο βελούδο, η πολιτική του Λιβάνου ευθυγραμμίζεται με αυτή της Συρίας. Σε αυτό, και αντίθετα με τις υποσχέσεις του κ. Pérès.

 

Η ισραηλινή κυβέρνηση δεν θέλει να επιστρέψει τα υψώματα του ΓΚολάν για δύο λόγους: πρώτον για την ασφάλεια, αλλά και για το νερό που ποτίζει και συντηρεί τα κιμπούτς της Γαλιλαίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, αφού οι διαπραγματεύσεις με τη Δαμασκό ολοκληρώθηκαν, δεν του κοστίζει τίποτα να είναι περιστέρι στο νότιο Λίβανο. Η συριακή αδιαλλαξία τον υπηρετεί. Η ανικανότητα του Λιβάνου τον βοηθάει.

 

Ωστόσο, ο Νετανιάχου κάνει λάθος. Γνωρίζει πολύ καλά ότι ήταν περισσότερο η απόρριψη (των Εργατικών)   παρά από προσήλωση στην ιδειλογίατου. Δεν χτίζουμε ένα έθνος με τακτική, ούτε με τον αποκλεισμό του άλλου, ειδικά όταν έχουμε τη φιλοδοξία να αγκυροβολήσουμε το εβραϊκό κράτος στο αραβικό του περιβάλλον. Μπορείτε να πάτε μια φορά σε όλους. μπορείς να λες συχνά ψέματα σε κάποιον, αλλά δεν μπορείς να λες συχνά ψέματα σε όλους. Ο Νετανιάχου το ξέρει αυτό;

 

Η αέναη επικαιρότητα της Παλαμικής πλατυρρημοσύνης.

 

Καθώς η συγκυρία ξεδιπλώνεται μέσα από τα πολύπτυχα διλήμματα της, υπάρχουν επίδικα που επιμένουν να στέκονται παραλυτικά άλυτα . Το μεγαλύτερο από αυτά είναι το λεγόμενο εθνικό που περιλαμβάνει ανοικτά πολλαπλά ερωτήματα:

Τι κάνουμε με την Τουρκία : Συνεννόηση ή προετοιμασία για μια τελική λύση;     

Πως λύνεται το δημογραφικό : Εκλεκτική ενσωμάτωση μεταναστών ή υποστήριξη της ιθαγενούς ελληνικής οικογένειας;

Ενώ τα ερωτήματα τίθενται στο δημόσιο διάλογο είναι φανερό πως υπάρχει μια ατμόσφαιρα αναβολής μιας «καθαρής απόφασης» ή μια ισορροπία ταυτόχρονων επιλογών και από τα δύο μέρη του διαζευκτικού διλλήματος. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ενός τύπου «σύγχυση» ή «παράλυση».

Είναι αυτή η κατάσταση πρωτοφανής;

Ελλοχεύει μια καταστροφή από αυτή τη δυσθυμία επιλογής;

Για την απάντηση ας πάμε μόνο 115 χρόνια πίσω:

Το 1906 ο Κ.Παλαμάς δημοσιεύει τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» : μια γιγαντιαία ποιητική σύνθεση κτισμένη στο ύφος της εποχής που όμως έχει μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Το κείμενο του Δωδεκάλογου είναι ουσιαστικά δεκατρία  μέρη καθώς ο Παλαμάς ενσωματώνει ως Πρόλογο ένα μοναδικό κείμενο. Το κείμενο είναι ταυτόχρονα επεξηγηματική εισαγωγή , προσωπική εξομολόγηση για την έμπνευση, κριτική ανάλυση των συμφραζομένων , πραγματολογικό υλικό για τα ερεθίσματα , τις πηγές αλλά και την τεχνική της σύνθεσης. Σχεδόν προδρομικά ο Παλαμάς θραύει τα όρια των μορφών του λόγου και τοποθετεί εντός του ποιητικού έργου ένα μοναδικό διεσταλμένο αυτοαναφορικό κριτικό δοκίμιο.

Μια βαθύτερη ματιά στο συνολικό τέχνημα , πρόλογο και δώδεκα μέρη, δείχνει πως αυτή η σύγχρονη παραλυτική απορία για την επίλυση του πολύπτυχου εθνικού θέματος , ευρίσκεται αυτούσια στον «Δωδεκάλογο» . Μάλιστα η αδρότητα και αμεσότητα του Παλαμικού λόγου υπογραμμίζει τη ριζική φύση του παραλυτικού διλλήματος.

Στον Πρόλογο ο Παλαμάς έχει μια σαφή αναφορά για την ανάγκη μιας «εθνικής ποίησης» που ακουμπά στην Εθνική Ιστορία και είναι «ηρωική».

Γράφει ακριβώς:

Μα η αλήθεια αυτή δε μ’ εμποδίζει να στοχάζομαι πως η εθνική μας ποίηση θ’ αποχτήσει τα πολυτιμότερα λουλούδια της, αν ακολουθήσει την παραγγελία του Βαλαωρίτη· * αν ακουμπήσει στην Εθνική Ιστορία, αν γίνει «ηρωική, τουτέστιν επική». Ο μελλόμενος μεγάλος ποιητής της Ρωμιοσύνης, ο βασιλιάς των ποιητών της, θα βρεθεί πως αντάμωσε με τη λεβέντικη πνοή του «Διάκου» και του «Φωτεινού» τη συνθετική δύναμη των «Ελεύτερων Πολιορκημένων». Τα μεγάλα εθνικά ιδανικά, όταν ανθίζουν και ζούνε στο σπίτι του καθενός, ο ποιητής τούς χτίζει παλάτια· τα μεγάλα εθνικά ιδανικά, όταν ξεπέφτουν, κι ο καθένας τα διώχνει από το σπίτι του, ο ποιητής τα παίρνει στο καλύβι του και άσυλο τους δίνει. 

Κι όμως εντός των ποιητικών μερών του «Δωδεκάλογου» υπάρχουν αυτούσιοι ύμνοι ενός υψηλόφρονος διεθνισμού των απάτριδων ,μιας οργανικής οικουμενικότητας των νομάδων «Γύφτων» που κείνται πέραν των Πατρίδων.

Ενδεικτικά:

Είμαστ’ εμείς οι αθάνατοι απολίτιστοι·κι οι Πολιτείες λημέρια των ακάθαρτων,κι οι Πολιτείες ταμπούρια των κιοτήδων·στη στρούγκα λυσσομάνημα και φαγωμός λύκων, σκυλιών, προβάτων και τσοπάνηδων.Γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων!

Το «γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων» επαναλαμβάνεται πέντε φορές σε διάφορες στροφές στο «Πανηγύρι της Κακάβας».

Ο ίδιος ο Παλαμάς στον Πρόλογο έχει μιλήσει για τη «πλατυρρημοσύνη» του Δωδεκάλογου του. Με το λόγιο αυτό προσδιορισμό μας ειδοποιεί για το εύρος των μηνυμάτων του. Καθόλου τυχαία μετά την αποθέωση της απάτριδος νομαδικότητας ακολουθεί ο «Λόγος ‘Ογδοος» με τον τίτλο «Προφητικός» που αποτελεί μια ποιητική σύνδεση και το παρελθόν και μέλλον της Ελλάδος.

Είναι φανερό πως η  Παλαμική «πλατυρρημοσύνη» δεν είναι λογοτεχνικό εύρημα. Αντανακλά ένα βαθύτερο ιστορικό ερώτημα που διατρέχει όλα τα επίπεδα : Η γεωγραφία , οι κοινωνία, ο σχηματισμός του «Ελληνισμού» εμπεριέχει ως τύπο αθεράπευτου ιστορικού τραύματος ένα διαρκές διερώτημα «εθνικό ιθαγενές  ή κοσμοπολίτικο διεθνές». Το διερώτημα διασχίζει με ένα τρόπο αυθεντικό τον Παλαμικό «Δωδεκάλογο» . Με μια κλειστή ταξινομική διάθεση θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια διαρκή σχιζοθυμία.

 Photo: courtesy K.Patsios

Το πανηγύρι της Κακάβας ( σύνδεσμος)

Μια παρτιτούρα σύγχρονου Industrial. Αίας του Ρίτσου

 

Ο Αίας είναι η μοναδική ακέραια σωζόμενη τραγωδία του Σοφοκλή, που δραματοποιεί την αυτοκτονία του Αίαντα, περιώνυμου ομηρικού πολεμιστή και αττικού ήρωα λατρείας. Ευρέως θεωρούμενο ένα από τα αρχαιότερα ακέραια σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή, ή ακόμη και το αρχαιότερο, το έργο έχει προβληματίσει και διχάσει την κριτική ως προς την ενότητα και τη συνοχή του, ενώ και ο ίδιος ο Αίαντας παραμένει ένας χαρακτήρας αμφιλεγόμενος.

Η ποιητική σύνθεση  «Αίας» του Γ.Ρίτσου γράφτηκε στην εξορία ( Λέρος, Σάμος 1967-69) και αποτελεί μέρος της συλλογής  «Τέταρτη Διάσταση».

Ο Ρίτσος δεν αναπαριστά τον Αίαντα όπως τον ξέρουμε από τον Όμηρο και τον Σοφοκλή,  όπως και σε όλα τα ποιήματα της «Τέταρτης Διάστασης» , αλλά διαστέλλει τον τελικό μονόλογο του ως ένα μοναδικό συμπυκνωμένο κείμενο της τραγωδίας.

Στον Αίαντα,  ο Σοφοκλής πραγματεύεται ένα μύθο στον οποίο ο Αισχύλος είχε αφιερώσει ήδη μια τριλογία. Τα βασικά σημεία του είναι τα εξής: μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, ο Οδυσσέας και ο Αίας, που θεωρείται ο γενναιότερος των Ελλήνων μετά τον Αχιλλέα, διεκδικούν τα όπλα του. Στην "κρίση για τα όπλα" (ὅπλων κρίσιν),που ανήκει στα πρὸ τοῦ δράματος, αποφασίζεται να δοθούν στον Οδυσσέα. Ο Αίας θεωρεί την κρίση άδικη και αποφασίζει να πάρει εκδίκηση σκοτώνοντας εκείνους που τον αδίκησαν, ανάμεσά τους τους "πρωταίτιους" Ατρείδες, τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο. Το σχέδιό του το ματαιώνει η Αθηνά που του ταράζει τα λογικά. Μέσα στη μανία του, βγαίνει μια νύχτα και κατασφάζει τα ζώα του στρατοπέδου, νομίζοντας ότι σφάζει τους εχθρούς του. Όταν συνέρχεται και συνειδητοποιεί τι έπραξε, παίρνει την απόφαση να αυτοκτονήσει.

 Ο Ρίτσος πιάνει το νήμα από την στιγμή που ο Αίαντας αρχίζει να συνέρχεται και να αντιλαμβάνεται τί έχει κάνει, με τις «τυφλές ανδραγαθίες» του… «και με τις άλλες, τις πραγματικές εκείνες που κάποτε έπραξε για την Ελλάδα και τους Έλληνες».

Το κείμενο του Ρίτσου έχει μια μοναδική ιδιότητα σε σχέση με όλα τα κείμενα της «Τέταρτης Διάστασης» : εικονοποιεί και αναδεικνύει τον ήχο ως την κινητήρια δύναμη του δράματος. Ο Αίαντας υποφέρει και κάμπτεται από συγκεκριμένους  ακουστικούς «όγκους» που τοποθετούνται από τον Ρίτσο ,τόσο στα κείμενα σκηνικής τοποθέτησης ( αρχικό- τελικό) όσο και στον πυρήνα του ποιητικού κειμένου. Η ευκρίνεια  και η σύσταση των ήχων είναι τέτοια  ώστε ο Αίαντας μπορεί να γίνει μια σύνθεση σύγχρονης μουσικής.

Ας δούμε το εισαγωγικό  κείμενο σκηνικής τοποθέτησης:

Ένας μεγαλόσωμος, πολυδύναμος άντρας κείτεται χάμου στο πάτωμα, ανάμεσα σε σπασμένα πιατικά, κατσαρόλες, σφαγμένα ζώα, γάτες, σκυλιά, κότες, αρνιά, κατσίκια, ένα άσπρο κριάρι δεμένο όρθιο στον πάσσαλο, ένα γαϊδούρι, δυο άλογα. Φοράει μιαν άσπρη νυχτικιά σκισμένη, καταματωμένη —κάτι σαν αρχαίος χιτώνας— που αφήνει ακάλυπτο σχεδόν το ρωμαλέο του σώμα. Δείχνει κουρασμένος, σαν μόλις να συνέρχεται από ολονύχτιο μεθύσι. Στο πρόσωπό του μια έκφραση ανημπόριας και θλίψης, ολότελα αταίριαστη, και μάλιστα ανάρμοστη, με τις σωματικές του διαστάσεις, τους προτεταμένους μυώνες στους βραχίονες, στους μηρούς, στις κνήμες. Μια γυναίκα, με ξαφνικά χαρακτηριστικά, χλωμή, ξαγρυπνισμένη, τρομαγμένη, κι ίσως μυστικά οργισμένη, στέκεται αμίλητη μπροστά στην πόρτα. Η στάση της κάπως παράξενη — σα να κρύβει πίσω της ένα μικρό παιδί. Έχει ξημερώσει απ’ ώρα. Έξω θα πρέπει να ’χει δυνατό φως. Εδώ, μια άρρωστη ανταύγεια σέρνεται στους τοίχους απ’ τις κλεισμένες γρίλιες. Ακούγονται στο δρόμο φωνές απ’ τους οπωροπώλες, τους τροχιστάδες, τους ιχθυοπώλες, και λίγο πιο κάτω στ’ ακρογιάλι φωνές ναυτών που πλένουν και συγυρίζουν τ’ αραγμένα καράβια. Ο άντρας ασάλευτος καταγής. Δεν ξέρεις πού κοιτάει, τί βλέπει. Μιλάει αργά, κουρασμένα και πότε πότε πυρετικά ή και κάπως φοβισμένα).

Κατά την περιγραφή της ψευδαίσθησης που τον οδήγησε στην σφαγή των ζώων ο Αίας αναφέρει:

Και ξάφνου,
άκουσα από χιλιάδες μυστικές γωνιές να μου φωνάζουν φρικτό τ’ όνομά μου,
πάλι και πάλι τ’ όνομά μου, βουίζοντας μέσα στα λούκια, μέσα στ’ άδεια πιθάρια,
μες στις λεκάνες των αποχωρητηρίων, μες στους καπνοδόχους· τ’ όνομά μου
άλλοι μακριά με γυναικείες φωνές κι άλλοι κοντά μου με φωνή βροντώδη
μιμούμενοι την ίδια τη φωνή μου «ο Αίας, ο Αίας, ο Αίας»,
με μιαν ανόητη κομπορρημοσύνη «ο Αίας, ο Αίας», τόσο
που μίσησα για πάντα τ’ όνομά μου, — ω, πια, να μην τ’ ακούω,
κανένας να μην το προφέρει πια· να μείνω ανώνυμος, λησμονημένος,
δεμένος κάτω απ’ την κοιλιά του αλόγου μου. Δεν άντεξα τότε,
σήκωσα το σπαθί μου, χτύπησα, τους μάντρωσα όλους,
τους έσυρα εδώ μέσα —κοίταξέ τους— κι ήτανε τα ζώα ετούτα.
Κλείσε τις πόρτες, κλείσε τα παράθυρα, μαντάλωσε τη μάντρα.

 

Στον πυρήνα του μονολόγου όταν ο Αίας περιγράφει το  υπαρξιακό τρόμο του , αναφέρει:

Αχ, και να στήνεις όλην ώρα τ’ αυτί μη και περάσει κάποιος
μη και κλωτσήσει κατά λάθος την ασπίδα, κι ο ήχος του μετάλλου, πλάι στ’ αυτί σου,
γκλαν γκλαν, κλαγγή μεγάλη· το αίμα σου μεμιάς θ’ αδειάσει· μες στις φλέβες
θα τρέχει μόνο η τρομερή κλαγγή, σημαίνοντας ατέλειωτα βαθιά σου
γκλαν, γκλαν, κάνοντας έτσι απ’ όλους ακουστή τη συστροφή σου, κάνοντας περίβλεπτο
το σχήμα της ταπείνωσής σου· — αυτόν τον ήχο τον ακούω, με κυριεύει
σαν προδοσία του ίδιου του εαυτού μου από τον ίδιο τον εαυτό μου,
τον ίδιο αυτόν που ’χα γυμνάσει και στεριώσει
με την απάτη και την περηφάνια του αήττητου θάρρους — ποιό θάρρος,
όταν μας κυβερνάει πιο μέσα η ξένη μας ζωή κι ο ξένος θάνατός μας;
Όχι, καμιά ταπείνωση δεν είναι. Αν νικήθηκα, νικήθηκα
όχι απ’ ανθρώπους, μόνο απ’ τους θεούς. Καμιά νίκη ούτε ήττα δεν είναι δική μας.
Κλείσε τις πόρτες, κλείσε τα παράθυρα, μαντάλωσε τη μάντρα.

Τέλος στο καταληκτικό  κείμενο  σκηνικής τοποθέτησησς ο Ρίτσος γράφει:

Φεύγει. Η γυναίκα μένει ασάλευτη πλάι στην πόρτα. Ακούγεται βουερό καμπάνισμα, σαν κάποιο σφυρί να χτύπησε έναν μετάλλινο δίσκο κρεμάμενον σε μια άλλη κάμαρα. Ίσως ένα αόρατο πόδι να χτύπησε την πεσμένη ασπίδα με τις εφτά αδιαπέραστες δίπλες. Ο ήχος συνεχίζεται. Μπαίνουν οι υπηρέτες. Μαζεύουν τα σφαγμένα ζώα. Και τ’ άσπρο κριάρι με τα λυπημένα μάτια. Έρχεται αμίλητη μια ψηλή, χοντροκόκαλη δούλα με μια μεγάλη σκούπα. Σαρώνει τα σπασμένα πιατικά, τ’ αποτσίγαρα, τα πατημένα μπρίκια. Το μαύρο της λυτό μαντίλι τής κρύβει το πρόσωπο. Φεύγει. Το δωμάτιο άδειασε. Φάνηκε μονομιάς πολύ μεγάλο. Ο ήχος του μετάλλινου δίσκου σώπασε. Τώρα ακούγονται πολύ καθαρά έξω οι φωνές του δρόμου, η κίνηση του λιμανιού — γερανοί, τροχαλίες, αλυσίδες. Κι άξαφνα μπαίνει τρέχοντας ένας ναύτης. «Ο αφέντης», λέει· "πάει ο αφέντης· — το σπαθί μπηγμένο στα πλευρά του". Η γυναίκα ασάλευτη στην πόρτα· κι η ψηλή δούλα, στο βάθος του διαδρόμου, ορθή, πετρωμένη, με τα δυο της χέρια ακουμπισμένα στο ξύλο της μεγάλης σκούπας)

‘Έχουμε λοιπόν σχεδόν μια παρτιτούρα ενός σύγχρονου έργου Μουσικής με ήχους από τους ανθρώπους του λιμανιού , τους παραλλαγμένους ήχους μιας φρικώδους απομίμησης της φωνής , τον βιομηχανικό ήχο μιας μεταλλικής συνήχησης που διεισδύει στο «είναι» του ήρωα , ένα γκλαν γκλαν,  που τελικά , ίσως από ατύχημα ,τον εξολοθρεύει και τέλος τους ήχους των μηχανών του λιμανιού. Μια σουίτα σύγχρονου industrial γραμμένη με διαύγεια, συνεπή ροή ( από τις φυσικές φωνές του λιμανιού, τις παραλλαγμένες φωνές μιας δηλητηριώδους ειρωνείας, την μεταλλική κλαγγή του  τρόμου και τον μηχανικό απόηχο του λιμανιού) .

Δεν είναι τυχαίο που ο Ρίτσος θεωρείται κάπως «αδικημένος», η ποίηση του έχει τόσες αναξερεύνητες διαστάσεις.

 

Αντίδοτο πολέμου πολιτισμών : επιστροφή στον Ibn Rushd

 

Περίπου μεταξύ 1505-1508 ο αναγεννησιακός ζωγράφος Giorgione ζωγραφίζει τον πίνακα «I Tre Filosofi» που απεικονίζει τρεις φιγούρες. Οι κριτικοί της εποχής αναγνωρίζουν μια φιγούρα της κλασσικής Αθήνας , ένα υβρίδιο Πλάτωνα Αριστοτέλη , μια φιγούρα της Αραβικής Αναγέννησης πιθανότατα τον Ibn Rushd , γνωστό στο λατινικό κόσμο ως Averroes και ένα νεαρό που παραμένει αίνιγμα ως σήμερα.

Η αρμονική συνύπαρξη της κλασσικής Αθήνας με τον Αραβικό κόσμο είχε ήδη πραγματοποιηθεί τρεις αιώνες πριν στην σκέψη του Ibn Rushd.

Ο Ibn Rushd , Άραβας γεννημένος στην Κόρντομπα ,ήταν ισχυρός υποστηρικτής του αριστοτελισμού. προσπάθησε να αποκαταστήσει αυτό που θεωρούσε τις αρχικές διδασκαλίες του Αριστοτέλη και αντιτάχθηκε στις νεοπλατωνικές τάσεις παλαιότερων μουσουλμάνων στοχαστών. Ο πολιτικός και φιλοσοφικός του βίος δεν ήταν ανέφελος. Είχε κάνει όλες τις διαθέσιμες σπουδές της εποχής του και κατείχε τη θέση του δικαστή στην Κόρντομπα  και την Σεβίλη.. Όμως περιέπεσε σε δυσμένεια  έχασε τη θέση του, δικάστηκε για αποστασία από τις ορθόδοξες μουσουλμανικές αρχές , ο ίδιος εξορίστηκε και τα βιβλία του κάηκαν . Οι ιδέες του δεν συνάδαν με την διάθεση των νέων ηγετών της Κόρντομπα να οξύνουν τον πόλεμο με τα Χριστιανικά Βασίλεια της εποχής. Μετά την εξορία αποκαταστάθηκε και εστάλη δικαστής στο Μαρακές όπου πέθανε.

Ο Ibn Rushd υποστήριξε ότι η φιλοσοφία ήταν επιτρεπτή στο Ισλάμ και μάλιστα υποχρεωτική μεταξύ ορισμένων ελίτ. Υποστήριξε επίσης ότι το κείμενο των κορανικών γραφών πρέπει να ερμηνεύεται αλληγορικά εάν φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με συμπεράσματα που καταλήγει η λογική και η φιλοσοφία.

Στην ισλαμική νομολογία, έγραψε το Bidāyat al-Mujtahid σχετικά με τις διαφορές μεταξύ των ισλαμικών νομικών σχολών και των αρχών που προκάλεσαν τις διαφορές τους.

Στην ιατρική, πρότεινε μια νέα θεωρία για το εγκεφαλικό, περιέγραψε τα σημεία και τα συμπτώματα της νόσου του Πάρκινσον για πρώτη φορά και ίσως ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τον αμφιβληστροειδή ως το τμήμα του ματιού που είναι υπεύθυνο για την αίσθηση του φωτός. Το ιατρικό του βιβλίο Al-Kulliyat fi al-Tibb, μεταφρασμένο στα λατινικά και γνωστό ως Colliget, έγινε εγχειρίδιο στην Ευρώπη για αιώνες.

Το συγγραφικό έργο του Ibn Rushd δεν ήταν τόσο πολυεπίπεδο είχε και μια πολιτιστική επίδραση σε όλες τις ενεργές παραδόσεις της εποχής.

Η , εν ζωή απόρριψη του Ibn Rushd από την πολιτική εξουσία της εποχής και η περίπλοκη, ημιτελής και αποσπασματική αποδοχή του έργου του από τους συγχρόνους του αποτελεί ένα είδος «τραύματος» για τη σύγχρονη Αραβική ευρύτερη διανόηση. Το περιοδικό του Αμερικανικού Πανεπιστημίου του Καΐρου, Alif,εκδίδεται to 1995 με ένα αφιέρωμα 400 σελίδων για την επίδραση του έργου του Ibn Rushd . Εκεί  διαπιστώνεται μια συγκεκριμένη «εκπτώχευση» της Αραβικής Φιλοσοφίας που αδυνατεί να αφομοιώσει δημιουργικά το έργο του καθώς ουσιαστικά εκλείπουν οι κοινωνικοί και πολιτικοί  όροι που ο Ibn Rushd απολάμβανε. Ο σημερινός Αραβικός κόσμος ακόμα αυτοκατανοείται ως θύμα μιας νεοαποικιακής πολιτικής του 20^ου αιώνα .

 

Κι όμως το έργο του Ibn Rushd διασχίζει όλες τις παραδόσεις με ένα τρόπο που μας είναι τόσο χρήσιμο πλέον . Συνοπτικά :

Στην εβραϊκή παράδοση

Ο Μαϊμωνίδης (π. 1204) ήταν μεταξύ των πρώιμων Εβραίων μελετητών που δέχθηκαν τα έργα του Αβερρόη με ενθουσιασμό, λέγοντας ότι «έλαβε πρόσφατα όλα όσα είχε γράψει ο Αβερρόης στα έργα του Αριστοτέλη» και ότι ο Αβερρόης «είχε εξαιρετικά δίκιο».[ Ο εβραϊκός αβερροϊσμός κορυφώθηκε τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Εβραίοι συγγραφείς αυτής της εποχής που μετέφρασαν ή επηρεάστηκαν από τον Αβερρό είναι ο Kalonymus ben Kalonymus της Αρλ, Γαλλία, ο Todros Todrosi της Arles, ο Elia del Medigo του Candia και ο Gersonides του Languedoc.

Στη λατινική παράδοση

Η κύρια επιρροή του Αβερρόη στη χριστιανική Δύση ήταν μέσω των εκτενών σχολίων του στον Αριστοτέλη. Μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η δυτική Ευρώπη έπεσε σε πολιτιστική παρακμή που είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια σχεδόν όλης της πνευματικής κληρονομιάς των Κλασικών Ελλήνων λογίων, συμπεριλαμβανομένου του Αριστοτέλη. Τα σχόλια του Αβερρόη, τα οποία μεταφράστηκαν στα λατινικά και εισήλθαν στη δυτική Ευρώπη τον δέκατο τρίτο αιώνα, παρείχαν μια ειδική περιγραφή της κληρονομιάς του Αριστοτέλη και τα έκαναν ξανά διαθέσιμα.Η επιρροή των σχολίων του οδήγησε στον Αβερρόη να αναφέρεται απλώς ως «Ο σχολιαστής» και όχι ονομαστικά στα λατινικά χριστιανικά γραπτά. Μερικές φορές έχει περιγραφεί ως «πατέρας της ελεύθερης σκέψης και της απιστίας] και «πατέρας του ορθολογισμού».

Στην ισλαμική παράδοση

Ο Αβερρόης δεν είχε σημαντική επιρροή στην ισλαμική φιλοσοφική σκέψη μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Μέρος του λόγου ήταν η γεωγραφία. Ο Αβερρόης ζούσε στην Ισπανία, την ακραία δυτική πλευρά του ισλαμικού πολιτισμού μακριά από τα κέντρα των ισλαμικών πνευματικών παραδόσεων .Επίσης, η φιλοσοφία του δεν έγινε ευρύτερα αποδεκτή από τους ισλαμιστές μελετητές της εποχής του.Η εστίασή του στα έργα του Αριστοτέλη ήταν ξεπερασμένη στον μουσουλμανικό κόσμο του 12ου αιώνα, ο οποίος είχε ήδη εξονυχίσει τον Αριστοτέλη από τον ένατο αιώνα και πλέον είχε εμπλακεί σε βάθος με νεότερες σχολές σκέψης, ειδικά αυτή του Αβικέννα.

Στην ορθόδοξη παράδοση

Ο Αβερρόης προσλαμβάνεται μέσω του δυτικού διαδρόμου ως τυπικός  δυτικός Αριστοτελικός . Φαίνεται πως δεν υπάρχει αυτόνομη επικοινωνία απ’ ευθείας μεταξύ  Κόρντομπα και Κωνσταντινούπολης.

Καθόλου τυχαία το 1998 το Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο κάνει μια ειδική ημερίδα για τον Ibn Rushd , ως πυρήνα μιας αλληλοκατανόησης μεταξύ των πολιτισμών . Διαλέγει μια μορφή από την φιλοσοφία να λειτουργήσει ως ερέθισμα για την δημιουργία ενός κλίματος καταλλαγής και εξαφάνισης κάθε φύσεως «φοβιών» . Οι συζητήσεις ήταν πυκνές και παραγωγικές ( (πηγή).

Σε μια περίοδο όπου διαγράφονται σκληρά όρια μεταξύ παραδόσεων , θρησκειών , πολιτισμών με απρόσμενους ορατούς κινδύνους ενός ή πολλών ρηγμάτων, η ανάδειξη προσώπων και των ιδεών τους που γονιμοποίησαν ρεύματα προερχόμενα από διαφορετικές μήτρες μπορεί να μας βοηθήσει. Μάλιστα όταν αυτές οι μορφές ευρίσκονται σε ένα αρκετά απώτερο παρελθόν. Η προσοχή προς το παρελθόν δεν είναι αναπόδραστα αναχρονισμός.