Φαίδρα του Γ.Ρίτσου: Μια "πληθική" και "οιδιπόδεια" ζωολογία.

 

Κατά την μυθολογία η Φαίδρα κυριεύθηκε από σφοδρό έρωτα για τον ξακουστό για την ομορφιά, γιο του Θησέα  τον Ιππόλυτο, στη προσπάθειά της να τον σαγηνεύσει, εκείνος την απέκρουσε. Σε άλλη συνάντηση η Φαίδρα δεν δίστασε να πέσει στα πόδια του και να τον παρακαλεί με δάκρυα να ανταποκριθεί στον παράφορο έρωτά της. Ο Ιππόλυτος την απέπεμψε σκαιότατα και η Φαίδρα μέσα στην οργή της έσκισε τα ενδύματά της και τρέχοντας παρουσιάσθηκε ημίγυμνη στον Θησέα, διαβάλλοντας τον Ιππόλυτο ότι προσπάθησε να τη βιάσει. Ο Θησέας έδιωξε από τη χώρα τον Ιππόλυτο, ο οποίος φεύγοντας σκοτώθηκε καθώς τ΄ άλογα του άρματός του αφήνιασαν στη αιφνίδια θέα ενός τέρατος που είχε εκβρασθεί από τη θάλασσα. Όταν η Φαίδρα έμαθε για τον θάνατο του Ιππόλυτου, αισθανόμενη ντροπή και ενοχές, αυτοκτόνησε δι' απαγχονισμού.

 

O Γιάννης Ρίτσος αντλεί την έμπνευσή του από τη μυθική ηρωίδα Φαίδρα, . Η καταστροφική δύναμη του έρωτά της, τη φέρνει σε μια κατάσταση εσωτερικής πάλης μεταξύ τιμής και πόθου. Η ακρότητα των συναισθημάτων της και η αβάσταχτη ψυχική σύγκρουση, πιθανώς, γοητεύουν τον Ρίτσο ο οποίος γράφει ένα μονόλογο- εξομολόγηση στον οποίο η ηρωίδα εκφράζει όλον τον καταπιεσμένο της πόθο στο ερωτικό αντικείμενο.

 

Ο ποιητικός μονόλογος, ο τελευταίος από τους 17 της τέταρτης διάστασης γράφτηκε από το 1974 έως το 1975. Ο ποιητής έχοντας κλείσει ένα μεγάλο κύκλο αγώνων και σε μία πιο ήρεμη πλέον ιστορική περίοδο για τη χώρα, μία που βρισκόμαστε ήδη στη μεταπολίτευση, αισθάνεται ότι δικαιούται να γίνει πιο προσωπικός στην τέχνη του.

 

Η Φαίδρα του μιλά για τον αδιέξοδο φλογερό, σαρκικό  έρωτα μιας γυναίκας προς το νεαρό γιο του άντρα της. Ένα βασανιστικό και ανεξέλεγκτο πάθος που την αναγκάζει να απεκδυθεί το προσωπείο της τίμιας συζύγου, της στοργικής μητέρας, της βασίλισσας και να έρθει αντιμέτωπη με ανομολόγητα πάθη, με όλα τα κατεστημένα και τα κοινωνικώς ορθά που εν τέλει κρατούν ένα άτομο ενταγμένο στην κοινωνική ζωή. Ένα πάθος σπαρακτικό που την οδηγεί καταρχάς σε μία ανελέητη εκδίκηση προς το αντικείμενο του πόθου της και τέλος στο θάνατο της που είναι μονόδρομος.

 

Η Φαίδρα σπάει τη σιωπή της και παύει την εσωτερίκευση των συναισθημάτων που λειτουργούν αργά, βασανιστικά και αυτοκαταστροφικά εναντίον του ίδιου του εαυτού της. Η αναβεβλημένη ερωτική εξομολόγηση εκφωνείται με τη μορφή διαλογικού μονολόγου στον οποίο ο Ιππόλυτος, ως δεύτερο πρόσωπο, παραμένει σιωπηλός και αμέτοχος

 

Η Φαίδρα του Ρίτσου έχει μια διαφορετική εξέλιξη από τον μύθο. Αυτοκτονεί πρώτη αφήνοντας το ψευδές μήνυμα για τον υποτιθέμενο βιασμό , και ο Ιππόλυτος απλά συλλαμβάνεται χωρίς να εννοηθεί κάποια τιμωρία του.

 

Στον μονόλογο έχουμε μια σειρά από αναφορές , μεταφορές , παρομοιώσεις με διάφορα ζώα. Αυτή η «ζωολογία» συγκροτεί ένα υπόρρητο ή υπόγειο μοτίβο του μονολόγου. Το μοτίβο αυτό λειτουργεί ως το μπάσο μιας μουσικής σύνθεσης: ακούγεται «στο βάθος» αλλά δημιουργεί το σταθερό πλαίσιο της ποιητικής μουσικής ανάπτυξης.

 

Το υπόστρωμα «ζωολογίας» σε ένα ερωτικό μονόλογο πάθους , εντείνει την σεξουαλικότητα του μονομερούς έρωτα .  Παραθέτω τα σχετικά αποσπάσματα με αναφορές στις σελίδες από την έκδοση του «Κέδρου» :

 

Σελίδα	Κείμενο
296	τί ανάλαφρο· κι αυτό λες κι είναι το μικρό σαγόνι ενός απόκρυφου ζώου
297	τίποτα σπάνια πουλιά μ’ εξαίσιο φτέρωμα και χρυσό ράμφος, τίποτα κέρατα ελαφιών να βάλουμε στους τοίχους, όπως τόσοι και τόσοι,
298	να κινώ σαν αγρίμι τα κλαδιά, να με τοξεύσεις, να ’μαι το σπάνιο θήραμά σου·
300	Εδώ είσαι ο αφέντης, με τους δούλους σου, με τα σκυλιά σου, τ’ άλογά σου,
302	σαν πρωτόγονα ζώα που αναζητούν την τροφή τους σε μια ύπουλη λόχμη
305	στόχος των δούλων, των σκυλιών, του αφέντη, εσένα, να βλέπω τις διαρκείς μεταμορφώσεις των ίσκιων μου· —πιότερο μοιάζουν με ζώα— ένα λιοντάρι σκίζει με τα νύχια του την κόκκινη κουβέρτα· μια τίγρης δαγκώνει το βελούδο του καναπέ· ένα δελφίνι πηδάει μες στον καθρέφτη μ’ ένα καμάκι στη ράχη του· μια ελαφίνα σέρνει στα κέρατά της την κουρτίνα σαν πέπλο νυφικό καλύπτοντας ακέριο τον κάμπο, τις πηγές, τους αμπελώνες και τα κόκκινα πόδια των τρυγητών· ένα βουβάλι κουβαλάει το τραπέζι απ’ την τραπεζαρία στον κήπο
307	Καμιά φορά περνάει συρτά μια πράσινη σαύρα από κει μέσα με μάτια ξαφνικά μεγαλωμένα — καταπράσινα μάτια αφήνοντας μια πράσινη ανταύγεια στα υπόλευκα κρύσταλλα
307	Άλλοτε πάλι ένα έντομο μαύρο, στρογγυλό, ξετρυπώνει απροσδόκητα από κάπου με τα φτερά του μαζεμένα κάτω απ’ το σκληρό του κέλυφος· ψαύει
310	Ένα φίδι στο δρόμο. Δυο άρρωστες γάτες.
310	Το σκυλί του γλιστράει κάτω απ’ τα δέντρα.
314	Τί πάθαν απόψε τα βατράχια; φωνές, φωνές, φωνές, — τί πάνε να πουν; και σε ποιόν
314	Σε λίγο ακούγονται, σαν μέσα στην ίδια κάμαρα, τα παράφορα κοάσματα των βατράχων — κάτι ελαστικό, γλοιώδες, αισθησιακό, οδυνηρό και αηδιαστικό ταυτόχρονα.

 

Αυτή η ιδιαίτερη  «ζωολογία» της «Φαίδρας» και ο οργανικός της ρόλος στην ποιητική σύνθεση παραπέμπει απ’ ευθείας σε μια ιδιαίτερη διαπραγμάτευση των Deleuze Guttari  στο Mille Plateaux  ( *).Οι DG αναφέρονται σε ένα ταξινομικό σχήμα της  ζωολογίας  με βάση το ρόλο τους στο όλο οργανικό γίγνεσθαι. Αντλούν την έμπνευση τους από το κλασσικό βιβλίο  του Μπόρχες « Το βιβλίο των φανταστικών όντων».

 

Στο βιβλίο αυτό ο Μπόρχες δεν ασχολείται με πραγματικά, αλλά μόνο με «φανταστικά όντα», εκείνα δηλαδή τα παράξενα πλάσματα που η ανθρώπινη φαντασία συνέλαβε στον χρόνο κι στον χώρο. Αναφέρεται σε ένα  κήπο «φανταστικών όντων», φανταστικών μυθολογικών ζώων, μέσα στον οποίο δεν συναντά κανείς λιοντάρια, τίγρεις κτλ, αλλά σφίγγες, κένταυρους, γρύπες, δράκοντες, γοργόνες, στοιχειά κ.ά. Σ’ αυτό τον κήπο θα μπορούσε κανείς να συμπεριλάβει πολυαριθμότερα, άπειρα ίσως και πολύ παράδοξα, όντα, αφού μπορεί να τα επινοήσει συνδυάζοντας μέλη πραγματικών όντων. Επινοεί π.χ. τον Kένταυρο αναμιγνύοντας το μισό άνω κορμί του ανθρώπου με το μισό πίσω μέρος του αλόγου. Για τον Μινώταυρο αναμιγνύει κεφάλι ταύρου και κορμί ανθρώπου. Για τη γοργόνα αναμιγνύει το πάνω μέρος του κορμιού γυναίκας και την ουρά ψαριού. Οι δυνατοί δηλαδή συνδυασμοί είναι άπειροι κι η παραγωγή «φανταστικών όντων» απεριόριστη.

 

Σε αυτά την οικογένεια των φανταστικών ζώων οι DG αναγνωρίζουν μια έννοια ανώτερου «γένους» των ζώων που περιλαμβάνει και τα πραγματικά ζώα εννοούμενα ως είδος ως αγέλη ως πολλαπλότητα.  Αυτή η κατανόηση ενός αρχικού οργανικού πολλαπλού δημιουργεί άλλες δύο «κατώτερες» ιεραρχικά κατηγορίες- ρόλους ζώων : τα ζώα σύμβολα εξουσίας ή ιερότητας  και περαιτέρω τα λεγόμενα «οιδιπόδεια» ζώα δηλαδή τα ζώα που αναγνωρίζουμε ως «δικά» μας . Το ταξινομικό σχήμα των DG δεν αναφέρεται σε βιολογική κατάταξη : πχ μια γάτα μπορεί να είναι κατοικίδιο με όλες τις ψυχικές συνδέσεις που αναπτύσσονται , δηλαδή «οιδιπόδειο ζώο» , αλλά σε άλλα συμφραζόμενα είναι ένα ιερό ζώο εξουσίας και τελικά μπορεί να σηματοδοτεί ένα οργανικό «όλο» της οικογένειας των αιλουροειδών με τις άπειρες μορφές εμφάνισης μέσα από το καλειδοσκόπιο του Μπόρχες .

 

Ας δούμε προσεκτικά τώρα τα «ζώα» της Φαίδρας.

 

Κατ’ αρχάς έχουμε μια αξιοσημείωτη  επιμελημένη παρουσία όλης της πανίδας ( θηλαστικά, δελφίνια, έντομα, ερπετά ) ενώ κεντρικό ρόλο στο τέλος και την κορύφωση του μονολόγου παίζει ένα μοναδικό αμφίβιο , ο βάτραχος. Μάλιστα ο ήχος των βατράχων ορίζεται ως ηχητικό υπόστρωμα στο επιλογικό σκηνικό σημείωμα του κειμένου του Ρίτσου που παρουσιάζει ένα μοναδικό σκηνικό με ρέοντα ύδατα , τους ήχους ενός πολυτελούς λουτρού και την εμφάνιση του ημίγυμνου Ιππόλυτου.. Έχουμε μια ισόρροπη παρουσία , οικόσιτων αγρίων ζώων .

 

Αν δούμε με βάση το πλαίσιο  των DG , σε όλες τις αναφορές του Ρίτσου τα ζώα είναι είτε γενολογικά – πληθικά ( απόκρυφα ζώα, πρωτόγονα ζώα, ακαθόριστα έντομα)   είτε «οιδιπόδεια» ( θηράματα, σκύλοι, δελφίνια) . Δεν υπάρχουν ζώα σύμβολα εξουσίας ή ιερού.

 

Καθώς η «Φαίδρα» είναι μια καταβύθιση στον ερωτικό σαρκικό κόσμο όλα             λειτουργούν ανάμεσα σε ένα γενικό ζωώδες -οργανικό – σεξουαλικό που αγκυρώνεται στην γενολογική διάσταση των φανταστικών ζώων και σε ένα συμπυκνωμένο συναισθηματικό που μορφοποιείται στην κατηγορία των «οιδιπόδειων» ζώων. Η «ζωολογία» της Φαίδρας του Ρίτσου συναντά την οριοθέτηση των ζώων των DG.

 

(*) Deleuze Guattari A Thousand Plateaus p 240 241