Ηθική σε ένα κόσμο ξένων

 

Οι πρόσφατες αποκαλύψεις σχετικά με τις κακοποιητικές συμπεριφορές στον χώρο του θεάματος , προκαλούν αναπόφευκτα την ανάγκη διερεύνησης των βαθύτερων αιτίων.

Ένα πρώτο ερώτημα είναι αν η σεξουαλική εργαλειοποίηση η οποία  αναδύεται ατομικά από βαθύτερες ορμέμφυτες διαδρομές , βρίσκει μια αισθητική και ηθική πλαισίωση εντός των συμφραζομένων της συγκυρίας των τελευταίων πενήντα ετών. Μια κοινωνική/οικονομική συνθήκη που αισθητικοποιεί τα πάντα και αντλεί κέρδος από όλες τις πλευρές του βίου, είναι φυσικό να ελαττώνει αντιστάσεις ή ακόμα και να επιτείνει εκτραχηλισμούς: «Impossible is nothing”.

Στην ανάλυση του Γ.Καραμπελιά  (πηγή) ο καπιταλισμός στην αδήριτη ροή του για διόγκωση έχει απεκδυθεί  το πνεύμα αυτοσυγκράτησης και αυταξίας μέσω της συγκέντρωσης πλούτου και εργασίας και αναζητεί νέες αξίες μέσω της ρευστοποίησης κανόνων, φύλων, εθνών. Αυτή η ρευστοποίηση  όλων των πλαισίων τροφοδότησε ένα πνεύμα εργαλειακού πανηδονισμού που έχει προταθεί  ήδη  ώς βίος και φιλοσοφία από το Σαντ. Δεν είναι ο φιλόσοφος Σαντ που προσλαμβάνεται  σαν σύμβολο ατομικής αυτονομίας αλλά και το φυσικό πρόσωπο Σαντ που βαρύνεται με εγκλήματα. Έτσι ο «ενιαίος» Σαντ επανεισάγεται ως φιγούρα που συμβολοποιεί τον σύγχρονο ιδεολογικοποιημένο  ηδονισμό.

Σύμφωνα με τον ΓΚ, εντός αυτού του ρεύματος μπορούμε να κατανοήσουμε τις εκτραχηλισμένες συμπεριφορές που αναζητούν μια αισθητική τεκμηρίωση για παράδειγμα στον «Μάγο» του Τζον Φόουλς. Στην σχετική συζήτηση αναφέρθηκαν παραστάσεις πριν το 2010  στις οποίες  η σκηνοθεσία του Λιγνάδη παραπέμπει απευθείας σε ευδαιμονιστική διάλυση και ηθική εξαχρείωση  .Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε από τους συζητητές, πρόδρομο φαινόμενο της χρεοκοπίας.

Είναι προφανές πως για τα συμφραζόμενα  αυτών των ακροτήτων μπορεί να αναπτυχθεί προβληματισμός προς πολλές κατευθύνσεις. Ας προσθέσουμε άλλες δύο οπτικές.

Ελευθερία και Ηθική

Ας διεισδύσουμε στη σκέψη του Ε Λεβινάς , η οποία εφάπτεται με την «καθ’ ημάς» ορθόδοξη θεολογία των Χ.Γιανναρά (1).

Ο Λεβινάς στο «Ολότητα και Άπειρο» ορίζει δύο φιλοσοφικά ρεύματα , εκ πρώτης όψεως ετερογενή στα οποία διαπιστώνει τη φιλοσοφική κατηγορία  του απρόσωπου «Ουδέτερου»: αυτά είναι το «Χαιντεγκεριανό είναι του όντος» και ο «απρόσωπος Λόγος» του Χέγκελ ( Ολότητα και Άπειρο σ 384). Ας παρακολουθήσουμε τον Λεβινάς:

«Η επιθυμία που μαγεύεται μέσα στο Ουδέτερο  αποκαλύφθηκε στους προσωκρατικούς . Σ’ αυτούς  η επιθυμία ερμηνεύεται ως ανάγκη και κατά συνέπεια οδηγείται στην ουσιώδη βία της πράξης και έτσι αποπέμπει τη φιλοσοφία για να βρει ικανοποίηση στην τέχνη ή την πολιτική»(Ibid σελ 43).

«Η χαιντεγκεριανή οντολογία υποτάσσοντας κάθε σχέση με το «όν» στη σχέση με το «είναι» επιβεβαιώνει το πρωτείο της ελευθερίας απέναντι στην ηθική. Η ελευθερία προβάλλει μέσω μιας υπακοής στο είναι : δεν κατέχει ο άνθρωπος την ελευθερία αλλά η ελευθερία τον άνθρωπο».( Ibid 43)

Καταλήγει ο Λεβινάς:

«Η ηθική δεν είναι κλάδος της φιλοσοφίας , αλλά η πρώτη φιλοσοφία»

Θα μπορούσαμε λοιπόν να δούμε στην  ιδεολογικοποιημένη κακοποίησης την επικράτηση ενός λόγου που εδραιώνεται  στην ελευθερία: ενός λόγου που τακτοποιεί την Ηθική ως δευτερεύον επίδικο για να εξασφαλίσει  τη λειτουργικότητα του συστήματος.

Αν διαστείλουμε τη σκέψη του Λεβινάς τότε μπορούμε να πούμε πως η ιδεολογικοποίηση του εκτραχηλισμού  προκρίνει την Ελευθερία έναντι της Ηθικής και συνεπώς  το Πρόσωπο είναι καταδικασμένο να παραβιάζει την Ηθική.

Σε αυτά τα συμφραζόμενα  η αναπόφευκτη αντίδραση σ’ έναν αχαλίνωτο κόσμο ηδονικών ροών χωρίς όρια τροφοδοτεί μια επιστροφή προς αρχαϊκές   δεοντολογίες. Η επανεισαγωγή ενός δευτερογενούς φονταμενταλιστικού  Ισλαμ στη Δύση, η διαρκής παρουσία του ορθόδοξου Εβραισμού στην πολιτική του Ισραήλ, η σύνδεση  της  εικόνας Πούτιν με  την Ορθοδοξία , η ενίσχυση του θεμελιακού Βραχμανισμού στην Ινδία έχουν τη διάσταση μιας «Ηθικής» αντίστασης , ενός πρωτείου της Ηθικής που προσπαθεί να εξισορροπήσει την κυριαρχία της «ελευθεριότητας».

Πως όμως αντιμετωπίζεται η ηθική από τους υπέρμαχους της ελευθερίας;

 

Η Φιλελεύθερη Οπτική

Το ζήτημα της ηθικής είναι θεμελιακό στη φιλελεύθερη σκέψη.

Στον Χάγιεκ, η «Ανοικτή Κοινωνία» μπορεί να λειτουργήσει μόνο εντός των ορίων της ηθικής συμμόρφωσης  και του απόλυτου σεβασμού του άλλου.

«Η ηθική πρόοδος που έχει συντελεστεί  , στο πλαίσιο της ανοικτής κοινωνίας, δηλαδή η επέκταση της υποχρέωσης να μεταχειριζόμαστε ισότιμα όχι μόνο τα μέλη της κοινότητας αλλά άτομα μεγαλύτερου κύκλου και τελικώς όλους τους ανθρώπους , έγινε επιτακτική με κόστος τη χαλάρωση  ενός επιβεβλημένου κανόνα : είναι ο κανόνας  που υποχρεώνει  την ευημερία των άλλων μελών της ομάδας μας (The miracle of social justice p 146).

Στον Χάγιεκ και άλλους συντηρητικούς φιλελεύθερους το θέμα είναι αν το πλέγμα ηθικών κανόνων επιβάλλεται μέσω μιας κρατικής επιταγής ή αν αυτοί αναδύονται μέσω των μακρόσυρτων, αέναων αυτορρυθμίσεων της ανοικτής κοινωνίας. Χωρίς αυτούς τους κανόνες είναι αδύνατη η λειτουργία της οικονομίας της αγοράς. Ο Φουκουγιάμα έχει μελετήσει στατιστικά το φαινόμενο και  αποδεικνύει ότι οι κοινωνίες και εκείνες οι ομάδες  ( εθνικές , μειονοτικές κλπ)  που έχουν υψηλό ηθικό κεφάλαιο έχουν αποδεδειγμένα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, σταθερούς θεσμούς και λιγότερη διαφθορά ( Trust 1995)

 

O Φ. Φουκουγιάμα έχει συνδέσει  τις συμπεριφορές με βάση τις τεχνολογικές αλλαγές στην κοινωνία. Έτσι προβάλλει  την, κατά περιόδους,  ηθική χαλάρωση  ως φυσικά αναμενόμενη αναντιστοιχία -αρρυθμία μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας.

Αν για τον Λεβινάς έχουμε μια θεμελιακή πόλωση «Ηθική -Ελευθερία» όπου η «Ελευθερία» υπερτερεί στον Φουκουγιάμα έχουμε μια αέναη πόλωση μεταξύ «Κοινωνίας- Οικονομίας»  η οποία είναι ενίοτε έκκεντρη  προς όφελος της οικονομίας . Έτσι ο Φουκουγιάμα βλέπει τις ανησυχίες για τον ηθικό ξεπεσμό ως ηχώ των   αντιρρήσεων του συντηρητικού εχθρού της Γαλλικής Επανάστασης Edmoud Burke, ο οποίος καταλόγιζε  στην επανάσταση την κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών.

Ο Φουκουγιάμα προχωρεί ακόμα περισσότερο  καθώς βρίσκει αδικαιολόγητες τις αντιρρήσεις για την αισθητική της εποχής. Υπάρχουν , ως γνωστόν,  κριτικές όπου βλέπουν στον καλλιτεχνικό μοντερνισμό την καθίζηση των αισθητικών κανόνων,  μια αποδόμηση των κοινωνικών ηθών μέσω της Τέχνης .( F.Fukuyama.The Great Disruption p 252)

H Φιλελεύθερη οπτική, λοιπόν, αποδραματοποιεί την εντύπωση του ηθικού ευτελισμού καθώς την προσλαμβάνει ως αναπόφευκτα παροδικό φαινόμενο. Η «ανοικτή κοινωνία» εμπεριέχει τις εντάσεις μεταξύ κοινωνίας -τεχνολογίας -οικονομίας αλλά τελικά φαίνεται να επικρατούν οι ηθικοί κανόνες και οι δεσμοί.

Ωστόσο , καθώς η φιλοσοφία μπορεί να εμβαθύνει  ευρύτερα από την κοινωνιολογία των Χάγιεκ , Φουκουγιάμα ,η επισήμανση του Λεβινάς γίνεται καίρια και γι’ αυτό εισάγεται με ένα  oξύ και σαφές δίλημμα : «Ελευθερία ή  Ηθική». Δεν είναι τυχαία η αναγέννηση της Ηθικής Φιλοσοφία στην οποία  βρίσκουμε εξαιρετικά νέες γόνιμες αναζητήσεις  ( Kwame Anthony Appiah : Κοσμοπολιτισμός -Ηθική σε ένα κόσμο ξένων)

 

(1)         Για την συνάφεια Γιανναρά Λεβινάς ( Πόλις -Οντολογια -Εκκλησιαστικό Γεγονός σ 274)

Photo: Λουκάς Σαμαράς ( 1973)